Autyzm jest zespołem zaburzeń zwykle diagnozowanych koło 3. roku życia. Pierwsze objawy autyzmu bywają zauważalne już u kilkunastomiesięcznych dzieci. U każdego malucha symptomy autyzmu i rozwój zaburzeń wyglądają nieco inaczej.
Objawy autyzmu u dzieci:
- Problemy z komunikacją
- Niechęć do kontaktu wzrokowego
- Wykorzystywanie bliskich osób
- Inne ograniczenia w komunikacji
- Zaburzenia mowy
- Niezrozumienie przez otoczenie
- Brak reakcji na komunikaty
- Rozumienie mowy u dzieci z autyzmem
W procesie rozwoju zdolności komunikacyjnych istotną rolę odgrywają dwa zjawiska zachodzące pod koniec 1. roku życia. Pierwsze z nich dotyczy zdolności do intencjonalnego komunikowania się. Dziecko zaczyna zdawać sobie sprawę, że jego zachowanie wywiera określony wpływ na innych ludzi. Uczy się tego, jak można się domagać pożądanych rzeczy, a także komentować to, co dzieje się w otoczeniu.
Drugie zjawisko polega na zdolności do posługiwania się symbolami – gestami, słowami oraz symbolami w zabawie.
Problemy z komunikacją
U dzieci z autyzmem obydwa aspekty komunikowania się są zaburzone. Małe dzieci z podejrzeniem autyzmu komunikują się głównie lub wyłącznie w celu regulowania zachowań innych osób – kiedy chcą o coś poprosić lub coś odrzucić. Nie występuje komunikacja skierowana na zwrócenie czyjejś uwagi na przedmiot, zjawisko, osobę. Nie pojawia się w zachowaniu kluczowa umiejętność warunkująca uczenie się języka – pokazywanie przedmiotu. Dzieci w tej grupie zaburzeń rzadko używają intencjonalnie gestów lub wokalizacji po to, by przekazać komuś informację, lub nie robią tego w ogóle.
Niechęć do kontaktu wzrokowego
Autystyczne dzieci mają problemy z przekazywaniem komunikatów za pomocą spojrzenia. Nie próbują wyrazić mimiką tego, co czują, nie potakują głową, gdy się z czymś zgadzają, ani nie uśmiechają się, by wspomóc komunikację. Nie odpowiadają także, gdy takie sygnały są kierowane do nich.
Wykorzystywanie bliskich osób
Radząc sobie z brakiem umiejętności niezbędnych do zaspokojenia potrzeb, dzieci posługują się czasami ciałem innej osoby jak przedmiotem, np. prowadząc ją do upragnionego obiektu i popychając jej rękę w jego kierunku. Prawdopodobnie wynika to z braku rozumienia funkcji komunikowania oraz wiedzy o tym, że aby coś osiągnąć, należy komuś przekazać określoną informację. Niekiedy funkcję komunikatu pełnią: samouszkodzenie, piski, pomruki, krzyk albo płacz.
Inne ograniczenia w komunikacji
Z uwagi na ograniczenia w komunikacji dzieci z wczesnym rozwojem autyzmu w fazie prewerbalnej stosują nietypowe sposoby porozumiewania się. Nie wykazują zainteresowania słowem mówionym ani żadnym dźwiękiem. Sprawiają wrażenie, jakby miały problemy ze słuchem. Płacz autystycznego niemowlaka wydaje się pozbawiony ekspresji. Gaworzenie nie występuje w ogóle lub pojawia się znacznie później, jest mniej urozmaicone, pozbawione ekspresji, bez modulacji o charakterze konwersacyjnym.
Zaburzenia mowy
Dzieci nie używają głosu w celu zwrócenia na siebie uwagi. Zdrowe niemowlęta modulują swój głos, dostrajając go do głosu osoby, która do nich mówi. Znaczna grupa dzieci z autyzmem nie mówi w ogóle, a u tych, które zaczną posługiwać się mową, jej rozwój jest zazwyczaj nie tylko wyraźnie opóźniony, lecz także zaburzony (zobacz, jak wygląda prawidłowy rozwój mowy u dziecka).
Oznaki opóźnień rozwoju mowy:
- brak wypowiadania przez dziecko słów ze zrozumieniem po 1. roku życia;
- brak prostych zdań po 2. roku życia (brak zdań dwuwyrazowych wypowiadanych spontanicznie po 24. miesiącu życia);
- brak mowy, która służy porozumiewaniu się z innymi;
- regres w zakresie mowy lub umiejętności społecznych w każdym wieku;
- brak złożonych zachowań komunikacyjnych, takich jak łączenie gaworzenia i wskazywania albo wypowiadania słów i wskazywania.
Przyjmuje się, że około połowa z osób z autyzmem nie posługuje się mową przez całe życie. Jeśli u dziecka pojawiają się słowa lub zdania, mogą one służyć nie komunikacji, a jedynie autostymulacji, np. dziecko powtarza mechanicznie, stereotypowo zasłyszane słowa bez zrozumienia lub ze słabym rozumieniem.
Niezrozumienie przez otoczenie
Często takie komunikaty słowne dziecka zrozumiałe są tylko dla najbliższego otoczenia, które potrafi powiązać odpowiednie wypowiedzi z wcześniejszymi sytuacjami. Czasami dziecko tworzy własne określenia, żeby wyrazić swoje potrzeby, nazwać przedmioty lub czynności.
Większość małych dzieci z autyzmem sprawia wrażenie, jakby nie rozumiała, co się do nich mówi. Obserwuje się dysproporcje pomiędzy gotowością do powtarzania słów oraz nazywania obiektów, a zdolnością rozumienia.
Według relacji rodziców około 25% dzieci w wieku 12 lub 18 miesięcy wypowiada pojedyncze słowa (zobacz, kiedy dziecko zaczyna mówić). Pierwsze oznaki rozumienia słów u połowy dzieci z autyzmem nie pojawiają się przed osiągnięciem przez nie wieku umysłowego 2 lat i 6 miesięcy.
Zdolność rozumienia słów na poziomie charakterystycznym dla dziecka szesnastomiesięcznego dzieci z autyzmem osiągają w wieku umysłowym czterech lat. W wypowiadaniu słów różnica jest mniejsza: opóźnienie mieści się w przedziale od 8 do 12 miesięcy.
Brak reakcji na komunikaty
T. Charman i inni, prowadząc badania nad reakcją małych dzieci z autyzmem na trzy typy komunikatów: własne imię, zakaz („nie”) oraz zdanie oznajmujące („tu jest mama/tata”), wykazali, że zaledwie połowa dzieci z autyzmem w wieku poniżej 2 lat reagowała na własne imię, 70% odpowiadało prawidłowo na zakaz „nie”, a 30% rozumiało komunikat „tu jest mama/tata”.
Tylko 30% dwuletnich dzieci naśladowało słowa, a 15% potrafiło nazwać przedmioty. Dopiero w wieku 4 lat niemal wszystkie badane dzieci z autyzmem reagowały na swoje imię i rozumiały znaczenie słowa „nie”. Nieco ponad 80% dzieci powtarzało słowa, ale nadal tylko 52% nazywało obiekty.
Rozumienie mowy u dzieci z autyzmem
Jest znacznie opóźnione. W późniejszym okresie może być ono upośledzone w różnym stopniu, począwszy od zupełnego braku rozumienia mowy, przez rozumienie instrukcji w określonym kontekście lub mowy popartej gestem, aż do dyskretnych zaburzeń dotyczących rozumienia znaczeń abstrakcyjnych, przenośni, żartów.
Jakie są inne objawy autyzmu?
U dzieci z podejrzeniem autyzmu zauważalny jest:
- brak spojrzenia kierowanego do innych;
- brak wodzenia wzrokiem za rodzicem;
- brak radosnej ekspresji towarzyszącej spojrzeniu;
- brak naprzemiennej wokalizacji między niemowlęciem a rodzicem (dzieci z podejrzeniem autyzmu głównie prowadzą wokalizację bez względu na mowę rodziców);
- brak reakcji na głos matki, ojca lub innego bliskiego opiekuna;
- opóźniony repertuar gaworzenia (po 9. miesiącu życia) lub jego brak do 12. miesiąca życia;
- brak ekspresji wokalno-emocjonalnej w rodzaju „ooo”, „uu”;
- zubożona wokalizacja, zaburzona prozodia języka;
- znikomy lub nieobecny repertuar gestów (np. machania „pa-pa”, wskazywania palcem);
- brak koordynacji pomiędzy spojrzeniem, mimiką, gestykulacją i wydawanymi dźwiękami.
Regres w rozwoju mowy u dziecka autystycznego
Około 25–30% dzieci z ASD zaczyna wypowiadać pierwsze słowa we właściwym dla wieku czasie, ale często między 15. a 24. miesiącem życia przestaje mówić, a ich ekspresja słowna sprowadza się do kilku komunikatów, głównie takich, które mają na celu zaspokojenie odczuwanej potrzeby. Równolegle obserwuje się zanik form komunikacji niewerbalnej.
Regres może obejmować utratę umiejętności komunikowania się za pomocą gestów (machanie, wskazywanie osób, przedmiotów itp.) lub umiejętności komunikacji społecznej (kontakt wzrokowy, reakcje na pochwałę, pieszczoty matki).
Regres w rozwoju mowy związany jest z wycofywaniem się dziecka z kontaktów społecznych i „zamknięciem się we własnym świecie” oraz obroną przed zmianami, sztywnością w zachowaniu, zaburzeniami snu, problemami z jedzeniem, lękami wobec niezrozumiałego dlań otoczenia.
Czasami początek regresu w rozwoju jest związany z silnym stresem, np. hospitalizacją połączoną z bolesnymi zabiegami, oddzieleniem od matki lub urodzeniem rodzeństwa i koncentracją rodziców na młodszym dziecku, zmianą miejsca zamieszkania, odejściem bliskiej osoby.
Więcej o zaburzeniach u dzieci:Depresja u dzieci: objawy, przyczyny, jak pomóc?Jak zachowuje się dziecko autystyczne?Objawy zespołu Aspergera u dzieciZaburzenia integracji sensorycznej u dzieci
Źródło: „Dzieci o specjalnych potrzebach komunikacyjnych” autorstwa B. Winczury (wydawnictwo Impuls, 2014). Publikacja za zgodą wydawcy.
