Sprawy związane ze spadkiem reguluje Kodeks Cywilny, a dokładnie jego księga IV: Spadki. Są w niej zapisy, które określają nie tylko, kto dziedziczy prawa, ale też obowiązki majątkowe po zmarłym. Prawo przewiduje dwa sposoby dziedziczenia: na podstawie przepisów ustawy albo testamentu.
Kto ma prawo do spadku z ustawy?
Dziedziczenie ustawowe oznacza prawo do spadku wedle kolejności zapisanej w kodeksie cywilnym. Zgodnie z nim uprawnieni są:
- dzieci i współmałżonek. Zasadniczo dziedziczą w częściach równych, ale przepisy zastrzegają, że część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 całości spadku. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, jego część przypada jego dzieciom, czyli wnukom spadkodawcy. Nie ma przy tym znaczenia, czy dziecko pochodzi z małżeństwa czy z wolnego związku. Prawo do spadku mają też dzieci adoptowane, ale tylko wtedy, gdy nie dziedziczą po swoich rodzicach;
- małżonek i rodzice. Taka sytuacja ma miejsce, gdy spadkodawca nie miał dzieci ani wnuków. Udział małżonka wynosi 1/2 a każdego z rodziców – 1/4. Gdy małżonek nie żyje - całość spadku dziedziczą rodzice;
- rodzice - gdy zmarły nie zostawił małżonka ani zstępnych (dzieci wnuków);
- rodzeństwo - siostra lub brat spadkodawcy dziedziczą tylko wtedy, gdy jedno z rodziców nie żyje. Tak więc mogą dzielić się spadkiem z małżonkiem i pozostałym rodzicem, tylko ze współmałżonkiem, gdy oboje rodzice spadkodawcy nie żyją albo lub dziedziczyć samodzielnie. Gdy brat lub siostra nie żyje – jego miejsce "zajmują" jego dzieci;
- dziadkowie - gdy nikt z wyżej wymienionych spadkobierców nie żyje. A gdy i oni nie żyją – ich dzieci lub wnuki czyli wujostwo lub kuzyni spadkodawcy;
- pasierbowie
- gmina – gdy spadkodawca nie ma żadnych krewnych bliższych lub dalszych.
Uwaga! Małżonek pozostający ze zmarłym w separacji (orzeczonej przez sąd), lub osoba żyjąca z nim bez ślubu nie są uprawnieni do dziedziczenia (chyba że zostali umieszczeni w testamencie).
Dostałaś spadek? Sprawdź, co trzeba załatwić
Dziedziczenie, gdy jest testament
Ustawową kolejność dziedziczenia może zmienić testament. To sposób, w jaki możemy rozporządzić majątkiem, gdy nie zgadzamy się z kolejnością dziedziczenia zgodnie z ustawa. Spadkodawca ma prawo przekazać majątek jednej osobie lub podzielić go między kilka osób. Co istotne testament może zawierać wolę tylko jednej osoby. Dziedziczenie na podstawie testamentu ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym.
Prawo wyróżnia kilka rodzajów testamentu:
- notarialny. Spisuje się go przed notariuszem w formie aktu notarialnego. Oryginał testamentu notarialnego zostaje w kancelarii.
- pisemny, tzw. holograficzny. Musi być napisany przez spadkobiercę własnoręcznie, przez niego podpisany oraz opatrzony datą.
- ustny, tzw. allograficzny. Przyszły spadkodawca wyraża swoja wolę w obecności dwóch świadków oraz przedstawiciela administracji państwowej (wójta, burmistrza) albo kierownika stanu cywilnego. Oświadczenie musi być podpisane przez spadkodawcę i osoby, które były obecne przy jego sporządzaniu.
Prawo przewiduje też rozwiązania na wypadek niecodziennych sytuacji. Testament szczególny sporządza się np. gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy. W takiej sytuacji spadkodawca przekazuje swoją wolę ustnie, przy trzech świadkach (traci on ważność po upływie 6 miesięcy, gdy zagrożenie minęło).
Uwaga! Testament można w każdej chwili zmienić lub odwołać. Wystarczy spisać nowy dokument lub zniszczyć wcześniej sporządzony, bądź usunąć z niego ważny element, np. podpis lub datę.
Jak nabyć spadek
Spadek nabywasz z chwilą tzw. otwarcia spadku, czyli z dniem śmierci spadkodawcy. Aby jednak móc nim swobodnie rozporządzać, musisz potwierdzić prawo do niego. Nie ma znaczenia, czy majątek został zapisany testamentem, czy dziedziczysz go na podstawie przepisów ustawy. Masz dwie drogi – sądową i notarialną.
W sądzie
Musisz napisać wniosek o stwierdzenie nabycie praw do spadku. Wniosek składasz do sądu rejonowego (do wydziału cywilnego) w którego okręgu ostatnio mieszkał spadkodawca. Jeżeli nie można ustalić miejsca jego pobytu w Polsce, to wniosek należy złożyć w sądzie, na którego obszarze działania znajduje się majątek spadkowy, a w ostateczności w Sądzie Rejonowym dla m.st. Warszawy. Do wniosku musisz dołączyć szereg dokumentów:
- skrócony odpis aktu zgonu spadkodawcy,
- skrócone odpisy aktów urodzenia spadkobierców,
- skrócony odpis aktu małżeństwa (gdy uprawnionym do dziedziczenia jest żona lub córka, która wyszła za mąż).
Gdy zmarły zostawił testament, trzeba o tym napisać we wniosku. Pismo możesz zanieść do sądu osobiście lub wysłać pocztą (najlepiej listem poleconym). W takim wypadku oprócz oryginału wniosku z załącznikami (dla sądu) dołącz po jednym egzemplarzu odpisu wniosku i załączników dla każdego z uczestników postępowania. Składając wniosek, musisz uiścić opłatę w wysokości 50 zł (tzw. wpis stały).
Uwaga! Prawo do spadku się nie przedawnia, co oznacza, że nawet wiele lat po śmierci spadkodawcy możesz wystąpić z wnioskiem nabycie spadku po nim. Nabycie spadku u notariusza.
U notariusza
Spadek możesz potwierdzić w kancelarii notarialnej. Jeśli oprócz ciebie są jeszcze inni spadkobiercy, wszyscy musicie być tam obecni. Ponadto musicie zgodnie podpisać się pod aktem notarialnym. W przypadku konfliktu między dziedziczącymi, notariusz nie sporządzi aktu i rozstrzygnie to tylko sąd. Notariuszowi trzeba złożyć taki sam komplet dokumentów jak w sądzie oraz ewentualnie testament. Za sporządzenie aktu dziedziczenia notariusz pobiera opłatę w wysokości 150 zł.
Warto wiedzieć. Nabycie spadku należy zgłosić w urzędzie skarbowym. Masz na to 6 miesięcy od uprawomocnienia się postanowienia sądu lub nabycia spadku u notariusza czyli sporządzenia aktu dziedziczenia.
Co zrobić ze spadkiem
Są zobowiązania, które nie "umierają" wraz z odejściem osoby, na której ciążą. Pożyczki, kredyty i inne długi wchodzą w skład spadku. Od ciebie zależy, czy będziesz je spłacać, czy nie. Możesz:
- odrzucić spadek w całości. W takiej sytuacji, zostaniesz wyłączona z dziedziczenia, jakbyś nie dożyła otwarcia spadku a prawo do spadku przejdzie na twoje dzieci (wnuki). W przypadku, gdy spadek dziedziczy małoletnie dziecko, oświadczenie o odrzuceniu składa jego przedstawiciel ustawowy (rodzic). Wymaga to jednak zgody sądu opiekuńczego.
- przyjąć spadek z długami (tzw. przyjęcie proste). Co za tym idzie, będziesz musiała spłacić wszystkie zobowiązania spadkodawcy, nawet, gdy przekraczają one wartość posiadanego majątku, a więc także tego, który jest twoją własnością.
- przyjąć go bez odpowiedzialności za długi (tzw. przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza). W tym przypadku pozostawione przez spadkodawcę należności do spłaty będą pokryte tylko z majątku który pozostawił.
Na decyzję czy odrzucić spadek, czy go przyjąć w całości masz 6 miesięcy od dnia, gdy dowiedziałaś się o tym, że jesteś w gronie spadkobierców. Jeśli nic nie zrobisz, tzn. nie złożysz żadnego oświadczenia, będzie to oznaczało, że przyjęłaś spadek z dobrodziejstwem inwentarza.
Masz już spadek? Teraz trzeba go podzielić
Gdy spadkobierców jest kilku, są oni współwłaścicielami spadku. Nabywają go w częściach ułamkowych. Na przykład gdy spadek, w skład którego wchodzi nieruchomość, nabywa wdowa z trojgiem dzieci, udział każdego z nich wynosi 1/4. A to oznacza, że żaden z nich nie może samodzielnie dysponować odziedziczonym majątkiem. Aby tak się stało, potrzebny jest podział spadku (w przepisach jest to określane jako dział spadku). Można go przeprowadzić w sądzie lub u notariusza.
Gdy wybierasz sąd
Właściwym do przeprowadzenia działu spadku jest sąd rejonowy miejsca ostatniego zamieszkania spadkodawcy. Z wnioskiem można wystąpić zarówno wtedy, gdy wiecie, jak chcecie podzielić schedę, jak też, gdy nie ma między wami zgody w tym temacie. W każdym z tych przypadków osoba, która składa wniosek, musi zmusi wskazać co wchodzi w skład spadku po zmarłym oraz przedstawić swój projekt podziału tego majątku. Wniosek można złożyć w dowolnym terminie, bo prawo do wystąpienia o dział spadku nie ulega przedawnieniu (należy jednak pamiętać, że po 30 latach od objęcia przez jednego ze spadkobierców nieruchomości wchodzących w skład spadku, może ją zasiedzieć). Do wniosku dołączasz postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku i wykaz przedmiotów spadkowych wraz z propozycją podziału. Jesteś też obowiązana wnieść opłatę, w wysokości 500 zł (300 w przypadku zgodnego planu podziału) lub 1000 zł (500 przy zgodnym planie podziału) – jeśli dział spadku połączony jest ze zniesieniem współwłasności.
Podział u notariusza
Możecie wspólnie określić sposób i warunki podziału majątku. Taką umowę o dział spadku najlepiej sporządzić przed notariuszem (koniecznie trzeba to zrobić, gdy w skład majątku wchodzi nieruchomość lub własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu). U notariusza trzeba przedłożyć postanowienie sądu o nabyciu praw do spadku bądź akt poświadczenia dziedziczenia stwierdzający nabycie spadku a także tytuły prawne spadkodawcy do poszczególnych składników majątku spadkowego, np. aktualny odpis księgi wieczystej, akt własności ziemi. Za podział spadku u notariusza trzeba zapłacić – koszt zależy wartości majątku – może być to nawet kilka tysięcy.
Spadek z konta
Gdy spadkodawca zostawia mieszkanie, dom czy działkę, wszystko wydaje się proste. Ale często również posiada konta bankowe. Co się dzieje z pieniędzmi, jakie są zgromadzone na koncie, gdy umiera ich właściciel? Wszystko zależy od tego, jaką dyspozycję wydał jeszcze za życia. Miał on bowiem prawo zawrzeć z bankiem specjalną umowę (dyspozycja na wypadek śmierci), w której zobowiązywał bank do wypłacenia pieniędzy bliskiej mu osobie. Dotyczy to tylko najbliższej rodziny. Pieniądze mogą zostać wypłacone jeszcze przed postępowaniem spadkowym.
Uwaga! W ramach dyspozycji bank wypłaci maksymalnie dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie, jakie obowiązywało na miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku.Pozostałe pieniądze, z wyjątkiem kwoty wydanej na pokrycie kosztów pogrzebu, wchodzą w skład masy spadkowej.Jeżeli spadkodawca nie zrobił stosownego zapisu, oszczędności z konta stanowią część spadku (oprócz kosztów pogrzebu) i podlegają podziałowi podobnie, jak pozostały majątek.
Kurator spadku - kiedy jest potrzebny
Jeżeli dane spadkobierców są sądowi znane, lecz nie objęli oni spadku (czyli nie zarządzają nim, ani go nie użytkują), a kontakt z nimi jest utrudniony lub niemożliwy, sąd powinien powołać kuratora dla osoby nieobecnej. Głównym zadaniem kuratora spadku jest wyjaśnienie, kto jest spadkobiercą i zawiadomienie spadkobierców o otwarciu spadku. Ponadto kurator spadku zarządza majątkiem spadkowym pod nadzorem sądu.
Podatek od spadków i darowizn
Zasadniczo, osoba, która otrzymała spadek, musi zapłacić podatek od spadku. Jego wysokość uzależniona jest od stopnia pokrewieństwa. Im dalsze, tym podatek wyższy. Nie ma znaczenia wartość otrzymanych dóbr, ani ich rodzaj.Jeśli jednak otrzymałaś spadek od najbliższej rodziny, możesz skorzystać ze zwolnienia podatkowego. Aby skorzystać z tego zwolnienia musisz zgłosić spadek właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego. Masz na to 6 miesięcy od jego otrzymania. Inaczej rzecz wygląda, gdy darowiznę dostałaś od dalszej rodziny. W takiej sytuacji podatek trzeba będzie zapłacić. Jego wysokość zależy od wartości spadku oraz stopnia pokrewieństwa łączącego cię ze spadkodawcą. Przepisy wyróżniają trzy grupy podatkowe:
- grupa I – należą do niej: zięć, synowa, rodzeństwo, teściowie. Trafi tu także darowizna od najbliższej rodziny (np. rodzica), gdy nie spełnisz wspomnianych wyżej warunków zwolnienia podatkowego, czyli w ciągu pół roku nie zgłosisz spadku w urzędzie skarbowym;
- grupa II – np.: ciotki, wujowie, stryjowie, siostrzeńcy, szwagierki, bratowe;
- grupa III – krewni i powinowaci nie zaliczeni do dwóch poprzednich grup, oraz osoby obce.
Na powiadomienie urzędu skarbowego o spadku masz miesiąc od jego otrzymania. Przy obliczaniu podatku od spadku, należy uwzględnić tzw. kwotę wolną od podatku. Dla każdej grupy podatkowej jest ona inna.
- dla I grupy wynosi 9637 zł,
- przy II grupie – 7 276 zł,
- przy trzeciej – 4902 zł.
To, co dostajesz ponad to, podlega opodatkowaniu.
Kiedy przysługuje zachowek
Gdy spadkodawca spisał testament a ciebie, choć należysz do jego najbliższej rodziny, pominął, masz prawo do zachowku. Należy się on członkom najbliższej rodziny, którzy, gdyby nie było ostatniej woli, dziedziczyliby z ustawy, czyli zstępnym (dzieciom, wnukom), małżonkowi i rodzicom. Taka osoba ma prawo domagać się od spadkobiercy zachowku. Może żądać części należnego jej spadku, a konkretnie połowy tego, co otrzymałaby, dziedzicząc z ustawy. Gdy uprawnioną do zachowku jest osoba małoletnia lub trwale niezdolna do pracy – ma prawo do 2/3 wartości swojego udziału spadkowego. O zachowek należy wystąpić w ciągu 5 lat od ogłoszenia testamentu.
Nie dostaniesz zachowku, jeżeli spadkodawca:
- wydziedziczył cię w testamencie
- uznał za niegodnego,
- odrzuciłaś spadek,
- zrzekłaś się dziedziczenia.
Kogo można wydziedziczyć
Przepisy prawa ściśle określają, kiedy wydziedziczenie jest możliwe. Spadkodawca może pozbawiać prawa do zachowku zstępnych (dzieci, wnuki), małżonka lub rodziców, jeśli bliska osoba:
- wbrew jego woli postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób, umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Jeśli spadkodawca przebaczył osobie wydziedziczonej, to ta będzie mogła wystąpić o zachowek. Osoba, która została wydziedziczona, ale uważa, że decyzja spadkodawcy byłą krzywdząca, może domagać się w sądzie ustalenia, że wydziedziczenie było bezpodstawne.
Uwaga! Dzieci osoby wydziedziczonej (wnuki spadkodawcy) są uprawnione do zachowku, chyba że one także zostały wydziedziczone.
Spadkobierca niegodny
Nie każdy może być spadkobiercą, nawet jeśli wskazuje na to testament czy ustawa. Niektóre osoby z racji swojego stosunku, lub zachowania wobec spadkodawcy mogą zostać uznane za niegodne dziedziczenia. Ma to miejsce, gdy ktoś groził spadkodawcy wyrządzeniem krzywdy jego najbliższym, jeśli nie sporządzi testamentu o określonej treści. Z wnioskiem o uznanie za niegodnego może wystąpić osoba "która ma interes prawny". np. inny spadkobierca. Żądanie trzeba przedstawić w ciągu roku licząc od dnia, w który osoba dowiedziała się o przesłankach stwierdzenia niegodności. Nie później jednak niż 3 lata od dnia otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy). Decyduje o tym sąd. W takiej sytuacji spadkobierca nie dostanie należnej mu części majątku nawet, gdy nie został wydziedziczony.
Zrzeczenie się dziedziczenia
Może się zdarzyć tak, że jedno z twoich dzieci jest świetnie urządzone, ma dobra pracę, dom, wszystko mu się układa. Drugie zaś ledwo przędzie. Chciałabyś, aby to ono dostało spadek po tobie. Co możesz zrobić? Namówić swoją pociechę do zrzeczenia się dziedziczenia. Umowa ta musi być zawarta za życia spadkodawcy w formie aktu notarialnego i jest to forma zastrzeżona pod rygorem nieważności (żadna inna forma nie jest dopuszczalna). Przedmiotem umowy zrzeczenia się jest prawo do dziedziczenia z ustawy. Skutki prawne zrzeczenia się dziedziczenia nie rozciągają się na dziedziczenie testamentowe. Chociaż więc spadkobierca ustawowy zrzekł się dziedziczenia, może dziedziczyć po krewnym na podstawie sporządzonego przez niego testamentu Osoba, która zrzekła się dziedziczenia jest traktowana tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku, co oznacza, że nie będzie dziedziczyła po zmarłym z ustawy, jak też nie otrzyma po nim zachowku.
Ważne! Umowa o zrzeczeniu się dziedziczenia rozciąga się też na zstępnych, czyli dzieci, wnuki, prawnuki osoby, która zrzekła się dziedziczenia.
Czytaj też:
Jak napisać testament?
Wydziedziczenie w testamencie
Podział spadku w testamencie
