W 966 r. Polska pod rządami Mieszka I przyjęła chrześcijaństwo i w ten sposób włączyła się w świat cywilizacji europejskiej. Wydarzenie to miało duże znaczenie dla tworzącego się państwa polskiego i zadecydowało o rozwoju kultury. Naród Polan stał się państwem chrześcijańskim i w obliczu potęgi Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, obok państwa Franków, Anglii oraz Czech zaczął nabierać znaczenia. W Gnieźnie utworzono arcybiskupstwo, w polskich grodach (Gnieźnie, Płocku, Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu) zaczęto budować katedry.
Wraz z chrześcijaństwem zaczęli przybywać z Czech i Rzymu duchowni posługujący się głównie językiem łacińskim. Łacina staje się początkowo obowiązująca nie tylko w Kościele, lecz w kancelarii książęcej, dyplomacji i szkolnictwie. Stopniowo pojawiają się duchowni pochodzenia polskiego, kształceni najpierw w szkołach obcych, a w miarę zakładania szkół w polskich. Już w XII w. niektórzy wychowankowie tych szkół wyruszają za granicę do Paryża, Bolonii i Pragi w celu zdobycia gruntowniejszego wykształcenia.
Władzę w kraju obejmowali kolejni Piastowie. Bolesław Chrobry koronował się na króla (1025) i poszerzył granice państwa. Jego syn Mieszko II uważany był za władcę niezwykle wykształconego. Bolesław Śmiały popadł w konflikt z Kościołem przez zabicie biskupa Stanisława. Toczą się wojny: z plemionami niemieckimi, z Tatarami, wreszcie z Krzyżakami.
Bolesław Krzywousty swoim testamentem (1138) dokonał podziału kraju na dzielnice, Konrad Mazowiecki ściągnął na ziemie polskie Krzyżaków, Władysław Łokietek i Kazimierz Wielki dokonują wielkiego czynu zjednoczenia ziem polskich i wzmocnienia sił państwa. zasługą Kazimierza Wielkiego jest również założenie uniwersytetu w Krakowie (1364).
Unia polsko-litewska (1385 oznacza wzrost potęgi zjednoczonych państw, rządy Władysława Jagiełły przynoszą rozgromienie Zakonu Krzyżackiego w bitwie pod Grunwaldem (1410). Królowa Jadwiga odbudowuje uniwersytet krakowski.
Średniowiecze w literaturze polskiej
Średniowiecze w literaturze polskiej można podzielić na trzy charakterystyczne okresy:
- I okres - XI-XII wiek. Dominuje głównie twórczość w języku łacińskim. Są to księgi liturgiczne, akty prawne, korespondencja dyplomatyczna, roczniki i pierwsze kroniki.
- II okres - XIII-XIV wiek. Pojawia się pierwsze pisarstwo polskie. Wraz z rozkwitem dworów (wpływ księżniczek obcego pochodzenia) wzrasta zainteresowanie literaturą. Powstaje literatura hagiograficzna (żywoty świętych). W dziedzinie kultury umysłowej dużych zmian dokonał Kazimierz Wielki. Za jego czasów powstały dwie następne kroniki, następuje przekład Psałterza, rodzą się pierwsze modlitwy kościelne po polsku. Dwór królewski skupia zdolnych literatów.
- III okres - wiek XV. Następuje dalszy rozwój pisarstwa polskiego. Dominują tematy religijne, hagiografia, temat śmierci. Rozwija się kaznodziejstwo i poezja liturgiczna, a obok nich kronikarstwo i romans rycerski.
Zabytki języka polskiego
Do czasów dzisiejszych zachowało się ze średniowiecza bardzo niewiele zabytków polskich. Są to nie tylko stare teksty, lecz również pojedyncze polskie nazwy lub słowa, zachowane w starych dokumentach łacińskich. Wśród zabytków języka polskiego można wyróżnić kilka grup.
Nazwy polskie w tekstach łacińskich. Są to pojedyncze wyrazy o polskim brzmieniu zamieszczone w większych tekstach świeckich lub kościelnych, np.:
- - w dziele Geograf Bawarski, które stanowi opis średniowiecznej Europy (IX w.), znajdują się nazwy plemion: Opolanie, Dziadoszanie;
- - w dokumencie Dagome iudex (990), w którym Mieszko I oddaje państwo polskie pod opiekę papieża, są nazwy polskie: Kraków, Odra i inne;
- - Kronika Thietmara, opisująca walki polsko-niemieckie zawiera nazwy polskie typu Dziadoszycy.
Bulla gnieźnieńska z 1136 r., łaciński rejestr dóbr biskupa gnieźnieńskiego, zawiera 410 nazw miejscowych i osobowych. Są tu: nazwy miejsc utworzone od ukształtowania terenu, np. Dolisko, Łęczyca; nazwy miejsc utworzone od nazw osobowych, np. Hermanowo - ziemia Hermana; nazwy miejsc utworzone od imion potomków założycieli, np. Janowice (Janowic to syn Jana).
Zobacz też : Polska poezja łacińska
Wśród nazw osobowych można wyróżnić: imiona dwuczłonowe, np. Bogusław; zdrobnienia, np. Sławik; przezwiska, np. Gęba. Bulla, nazwana później „złotą bullą języka polskiego” stanowi dla językoznawców obszerne źródło wiedzy o powstawaniu języka polskiego, zaś dla historyków - o prawach własnościowych w Polsce.
Pierwsze zdanie polskie pochodzi z Księgi henrykowskiej (1270), opisującej dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie. Brzmi ono: „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”, co oznacza zwrot chłopa do żony mielącej ziarno na żarnach: „Daj, niech ja pomielę, a ty odpoczywaj”.
Teksty
Najstarszym polskim tekstem jest Bogurodzica, pieśń o charakterze religijnym pochodząca z przełomu XII i XIII w. Zawiera wiele archaizmów, np. sławiena, zwolena, Gospodzin, dziela, ziści, spuści, słysz, napełń.
Stanowi świadectwo polskiej kultury literackiej tego czasu.
Z XIV w. pochodzą zachowane zabytki prozy kaznodziejskiej: Kazania świętokrzyskie, odnalezione na pociętych paskach pergaminowych użytych do oprawy grubych tomów oraz Kazania gnieźnieńskie. Z tego samego okresu wywodzą się Psałterz floriański (inna nazwa: Psałterz Jadwigi) przechowywany do 1931 r. w opactwie św. Floriana w Austrii.
Jest to księga folio bogato zdobiona inicjałami, miniaturami i ornamentami, spisana na pergaminie w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim. Prawdopodobnie była przeznaczona jako dar dla królowej, a ofiarodawcą mógł być biskup krakowski Piotr Wysz.
Z XV w. pochodzi Psałterz puławski, modlitewnik niedużego formatu, pięknie zdobiony, zawierający komentarz do każdego psalmu.
Zabytkiem najobszerniejszym natomiast jest Biblia królowej Zofii, zwana Biblią szaroszpatacką - od miejscowości Sarospatak na Węgrzech, gdzie przechowywano ją do końca II wojny światowej. Składa się z dwóch tomów formatu folio, lecz zachowały się tylko pojedyncze karty.
Piśmiennictwo XV w.
Wiek XV przynosi rozwój piśmiennictwa polskiego. Z tego okresu zachowały się utwory o charakterze świeckim i wiersz Słoty O zachowaniu się przy stole, tzw. Satyra na leniwych chłopów oraz Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Poezję religijną reprezentują Żale Matki Boskiej pod krzyżem, zaś przykład literatury hagiograficznej stanowi Legenda o św. Aleksym.
Zobacz też : Polska poezja religijna
