Istnieje pojęcie zazdrości patologicznej, która przejawia się w nietypowych formach treści i poziomie nasilenia, stanowiąc przyczynę problemów partnerskich, często z rozwodami włącznie.
Wyróżnia się kilka typów zazdrości patologicznej:
- zazdrość anankastyczną
- zespół Clerambaulta
- zazdrość paranoiczna
- zespół Otella
- zespół Leontesa
Zazdrość anankastyczna
Przejawia się w natrętnych myślach lub czynnościach (związanych z zazdrością) będących objawem nerwicy natręctw. W praktyce spotyka się: natrętne myślenie, skojarzenia, wyobrażanie sobie drugiej osoby w objęciach kochanka (kochanki), w trakcie pieszczot, stosunku itd. Wyobrażenia te stają się nader realistyczne, a sceny erotyczne pojawiają się spontanicznie, bez uchwytnej przyczyny. Nasuwające się myśli burzą zdrowie psychiczne i stają się obsesyjne. Nie we wszystkich przypadkach zazdrość tego typu bywa ujawniana. Jeżeli dana osoba zdaje sobie sprawę z jej chorobowego charakteru, może kryć się z tym i szukać pomocy u specjalisty. Jednak myśli te pojawiają się wszędzie: w pracy, podczas jazdy samochodem, w kościele itd.
Zespół Clerambaulta
Polega on na tym, że w pierwszej fazie więzi dominuje okres optymistyczny: miłość, przekonanie o odwzajemnionym uczuciu, a nawet idealizowanie partnera. W drugiej fazie więzi dominuje okres pesymistyczny: bez uzasadnionej przyczyny nagle lub stopniowo rozwija się wrogie nastawienie do partnera, niechęć, podejrzenie o zdrady, zazdrość. Natomiast w trzeciej fazie zazdrość i negatywne uczucia prowokują zachowania pełne nienawiści, pogróżki, skandale, sceny publiczne. Niekiedy dochodzi do wymierzenia „winnemu” kary w formie agresji fizycznej – do zabójstwa włącznie. Zespół ten zdecydowanie częściej spotykany jest u kobiet.
Warto wiedzieć: Dlaczego zazdrość wywołuje przemoc?
Zazdrość paranoiczna
Wyraża stan patologicznej zazdrości u osoby, która bez uzasadnionych przyczyn zostaje owładnięta obsesyjnym przekonaniem o niewierności partnera. Najczęściej współistnieją u niej „zdrowa” i „chora” część osobowości. Dzięki temu może dobrze wykonywać swoją pracę zawodową, nie stwarza wrażenia chorej, jedynie to wszystko, co dotyczy partnera(ki), objęte jest obsesyjną zazdrością. Zazdrość przejawia się: nietolerancją, znaczną nadwrażliwością, tendencją do błędnej oceny rzeczywistości, przesadnym odnoszeniem do siebie różnych zdarzeń, skłonnością do oskarżania innych, przypisywaniem otoczeniu wrogich zamiarów, przecenianiem własnej wartości, możliwości i cech, reagowaniem poczuciem krzywdy na krytyczne oceny, natarczywym domaganiem się swoich praw, agresywnością. Nasilenie tej zazdrości w wielu wypadkach może osiągać poziom psychotyczny (urojenia o niewierności, ksobne). Najczęściej źródłem jest osobowość paranoiczna, która rozwija się w okresie dojrzewania lub wczesnej dojrzałości.
Zazdrość paranoiczna częściej pojawia się u mężczyzn niż u kobiet, a jej przyczyny nie są znane. Badacze wskazują na rolę uwarunkowań rodzinnych, genetycznych predyspozycji oraz wczesnodziecięcych urazów. Kępiński charakteryzuje taką osobowość: „Są to ludzie samotni, zdani tylko na siebie. W dzieciństwie i młodości niejednokrotnie brak im było kontaktów zabawowych (…). Dla nich świat, jest światem walki (…). Rozmawiając czy obcując z paranoikami, odnosimy wrażenie, że ich spojrzenie na świat jest bardzo zawężone. Nie dostrzegają oni niczego poza swoją „prawdą”. Natomiast to, co jest w jej zasięgu, widzą niesłychanie ostro (…)”.
Zespół Otella (obłęd alkoholowy, paranoja alkoholowa)
Występuje w zaawansowanym stadium zależności od alkoholu i wiąże się z urojeniami niewierności partnerki. Rozwija się wolno i postępuje stopniowo. Obejmuje zadawanie dręczących pytań, żądanie wyjaśnień, śledzenie, szukanie dowodów niewierności.
Wszelkie reakcje mimiczne, słowa, zachowania partnerki interpretowane są w „skrzywionej perspektywie” i pod określonym kątem. W wielu wypadkach dochodzi do zachowań brutalnych w celu zmuszenia do ujawnienia „prawdy”. Niektóre znękane tym stanem kobiety sądzą, że lepiej przyznać się do nie popełnionej zdrady, licząc na wytchnienie. Jednak nasila to tylko zachowania mężczyzny, przybierające jeszcze bardziej brutalne formy.
Zazdrość stopniowo opanowuje całe życie psychiczne chorego, a afekt się utrwala. Poszerzają się także urojenia – ksobne, prześladowcze, często irracjonalne. W takim stanie może dochodzić do popełniania przestępstw. Ich obiektem staje się żona, domniemani kochankowie, osoby je „ochraniające” czy „kryjące”. Zespół ten jest trudny do wyleczenia.
Zespół Leontesa
Polega na chorobliwej zazdrości wobec ciężarnej żony. Mężczyzna cierpiący na ten zespół nie wierzy we własne ojcostwo, jest nieufny wobec małżonki, jej przeszłości seksualnej i aktualnych motywów zachowań. Zespół ten dość często przybiera formę unikania rodzicielstwa w obawie przed odrzuceniem uczuciowego zaangażowania partnera przez kobietę w związku z narodzinami dziecka. Przyszły ojciec jest zazdrosny o uczucia, jakimi żona mogłaby obdarzyć dziecko, zatem jego zachowania charakteryzują się dużym stopniem patologizacji więzi partnerskiej.
Należy zaznaczyć, że poziom zdrad wśród mężczyzn i kobiet jest podobny, inne są jednak obawy. Otóż mężczyźni obawiają się niepewności własnego ojcostwa, kobiety zaś straty ewentualnych środków utrzymania, zaangażowania oraz inwestowania czasu i energii na rzecz dzieci. W ewolucyjnej przeszłości mężczyźni obojętnie odnoszący się do niewierności partnerek ryzykowali swoje ojcostwo, inwestowanie czasu i energii w wychowywanie nie swoich dzieci. Więc ci, którzy nie „chuchali na zimne”, mieli mniejszą szansę reprodukcyjną. Kobiety natomiast znają źródło swego macierzyństwa bez względu na zdradę partnera.
Warto dodać, iż w aspekcie zagadnienia zazdrości seksuologia przywołuje również takie zjawiska jak Zespół Sztokholmski czy Zespół Prowokowanej Zdrady. Pierwszy z nich polega na tym, iż kobieta zakochuje się w swoim prześladowcy, gwałcicielu bądź porywaczu. Drugi – na nakłanianiu partnera do zdrady, co wywołuje podniecenie seksualne przeżywane w trakcie wyobrażeń na ten temat lub w czasie wymuszania na partnerze opisu jej przebiegu.
Skąd się bierze zazdrość patologiczna?
Przyczyny zazdrości patologicznej są zróżnicowane. Do istotniejszych i częściej spotykanych (według Zbigniewa Lwa-Starowicza) zaliczono:
- urazowe wczesne doświadczenia i przeżycia seksualne (kontakty kazirodcze, uwiedzenie, molestowanie seksualne w wieku dziecięcym, zgwałcenie);
- niepewność w roli seksualnej i trudności w życiu seksualnym (najczęstsze źródło patologicznej zazdrości);
- osobowość paranoiczna;
- własne doświadczenia erotyczne (osoby mające wielu partnerów seksualnych ujawniają później zazdrość patologiczną zgodnie z mechanizmem projekcji);
- cechy dewiacyjne (masochistyczne, sadystyczne, kandaleuzizm – dewiacja polegająca na osiąganiu satysfakcji seksualnej przez pokazywanie swojej częściowo obnażonej lub nagiej partnerki, bądź jej fotografii, innym mężczyznom bez jej wiedzy, za zgodą lub za zgodą wymuszoną);
- uzależnienie od alkoholu;
- procesy chorobowe w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN), w tym miażdżycowe, nowotworowe;
- zespoły psychotyczne (schizofrenia, otępienie).
Autor: Karolina Lelakowska
Fragment pochodzi z książki "Tajemniczy świat kobiecego orgazmu" pod redakcją Zygmunta Zdrojewicza (Wydawnictwo Continuo, 2009). Publikacja za zgodą wydawcy.
