Formy i rodzaje agresji

Wyróżniamy następujące typy agresji:

1. W zależności od poziomu kontroli emocjonalnej:

• agresję typu afektywnego – przejawianą w postaci przestępczości gwałtownej,
• agresję instrumentalną – przejawianą np. w postaci przestępstw przeciwko własności (jej głównym celem nie jest wyrządzenie szkody, lecz stanowi ona drogę do realizacji jakiegoś innego zamierzenia).

2. W zależności od przyzwolenia społecznego:

• agresję uprawnioną,
• agresję nie-uprawnioną.

W tym zakresie kara śmierci stanowi jeden z najbardziej kontrowersyjnych problemów prowadzących do rozważań nad agresją. Z jednej strony spełnia ona wszelkie kryteria definicyjne agresji (chęć zadania cierpienia, wyrządzenia szkody i intencjonalność działań), z drugiej jednak jest legitymizowana przez kodeksy karne wielu państw na świecie. Jeśli karę śmierci, wymierzaną w obliczu przyzwolenia społecznego, uznajemy za uprawnioną formę agresji, to czy jednocześnie za taką formę powinniśmy uznać zachowania agresywne przejawiane przez grupy mniejszościowe w walce o swoje prawa? Rozważania te powinny obejmować także walkę grup separatystycznych – skoro nie nazywamy agresją kary śmierci, to może także pozostałe formy wyrządzania intencjonalnej krzywdy innym ludziom można wyłączyć z kręgu zachowań agresywnych? Może jest to uprawnione zawsze wtedy, gdy aktom agresji przyświecają jakieś inne, nadrzędne wobec dobra każdego człowieka ideologie? Nie odpowiadając tu na te pytania, należy jedynie zaznaczyć, że intencjonalność i krzywda wyrządzana ofierze wydają się wystarczającym powodem kwalifikowania zachowań jako agresywne.

3. Ze względu na bezpośredniość aktów agresji:

• bezpośrednią (w przypadku bezpośredniego działania w celu wyrządzenia szkody),
• pośrednią.

Agresja bezpośrednia może być przejawiana w formie fizycznej (uderzanie, kopanie itd.), werbalnej (wyzywanie, ośmieszanie itp.) lub świadczącej o zaniechaniu (np. pozbawienie pomocy) czy niesprawiedliwym traktowaniu (np. mobbing) – zawsze jest jednak działaniem ukierunkowanym bezpośrednio na ofiarę agresji.

Agresja pośrednia natomiast rozumiana jest jako działanie podstępne, pozbawione konfrontacji, które bywa maskowane uśmiechem i zachowaniem przyjacielskim. Ta zamaskowana postać agresji może przybierać formę podstępnego knucia, plotek lub sarkazmu, z którego często śmieją się inni – silnie rani jednak osobę będącą jego obiektem.

W ujęciu fizycznym agresja pośrednia może przybierać np. formę kopania rzeczy należących do ofiary.

4. Ze względu na czas reakcji agresywnych:

• odroczoną (która nie ma związku z obecną sytuacją),
• impulsywną (instynktowną).

5. Uwzględniając formy wyrażania agresji:

• agresję werbalną, przejawiającą się w agresywnych aktach słownych, mających na celu psychiczne zranienie drugiej osoby (przybiera ona postać wyzwisk, arogancji, ośmieszania czy poniżania słownego),
• agresję niewerbalną.

W przypadku tej drugiej można dokonać rozróżnienia na agresję fizyczną – przejawiającą się w bezpośrednim ataku w postaci zadawania cierpienia fizycznego (bicia, kopania, popychania) i niefizyczną – polegającą na zaniedbywaniu, lekceważeniu, poniżaniu przez okazywanie wyższości.

6. Ze względu na jawność aktów agresji:

• agresję ukrytą – polegającą na fantazjowaniu na temat agresji,
• agresję jawną – chęć wyrządzenia krzywdy nie jest w tym przypadku skrywana.

7. Ze względu na celowość działania:

• agresję zamierzoną instrumentalną – wyrządzona krzywda jest pośrednim kosztem działania nastawionego na osiągnięcie innego celu (np. faulowanie w grze sportowej, przestępczość zorganizowana),
• agresję zamierzoną celową – ukierunkowaną na wyrządzenie szkody, w której krzywda doznana przez ofiarę jest celem samym w sobie (celowe zadawanie cierpienia innej istocie motywowane wieloma czynnikami).

8. Ze względu na motyw:

1. agresję gniewną – określaną także mianem gorącej lub spontanicznej, stanowiącą naturalną (wrodzoną) reakcję na frustrację,
2. agresję instrumentalną – inaczej zimną lub wrogą, stanowiącą czynność wyuczoną i prowadzącą do uzyskania określonego rezultatu (np. ustępstwa, uległości ze strony ofiary),
3. agresję zadaniową (zadaniowo-instrumentalną) – związaną z pełnieniem określonych ról społecznych (np. rodzica – zaniedbywanie potrzeb dziecka; przełożonego – niedopuszczenie do zasłużonego awansu),
4. agresję dla przyjemności – charakterystyczną dla osób o zaburzonej osobowości, np. o skłonnościach sadystycznych,
5. agresję zabawową – przejawiającą się w formie potyczek o charakterze zabawowym, jako sposób nawiązania kontaktu z rówieśnikami, głównie wśród dzieci.

9. Ze względu na formy:

• fizyczną – z zastosowaniem w agresywnym działaniu własnego ciała (np. pięści, nóg) lub innych przedmiotów;
• seksualną – przejawiającą się w formie gwałtów lub wymuszenia zachowań seksualnych;
• psychiczną – polegającą na agresywnym zachowaniu słownym (odrzucenie, wrogie uwagi, obelgi, groźby, zaczepki) lub gestykulacyjnym (poniżające i obrażające gesty, miny), a także wyrażaną przez agresywne słowa i obrazy (np. zdjęcia) przy zastosowaniu współczesnej techniki (Internetu, telefonu komórkowego) oraz mobbing (w miejscu pracy lub szkole).

Jako formę agresji należy także wyróżnić zaniechanie pomocy, które choć w swej istocie jest raczej brakiem działania, może jednak stanowić intencjonalne, ukierunkowane na wyrządzenie krzywdy postępowanie.

Zobacz również: Dlaczego zazdrość wywołuje przemoc?

Wieloaspektowego podziału agresji dokonała J. M. Wolińska, wyszczególniając następujące jej typy:

1. Ze względu na kierunek agresji: skierowaną na innych ludzi, bądź samoagresję i skierowaną na przedmioty,
2. Ze względu na podmiot agresji: indywidualną (agresor występuje jako indywidualna jednostka), grupową (agresorem jest grupa ludzi),
3. Ze względu na formy: bezpośrednią, pośrednią, przemieszczoną, czynną, bierną, słowną, fizyczną, jawną, ukrytą,
4. Ze względu na złożoność: prostą i złożoną,
5. Ze względu na sposób realizacji: behawioralną (agresja jawna), wyobrażeniową, symboliczną, tematyczną,
6. Ze względu na czynniki wywołujące agresję: reaktywno-emocjonalną, wywoływaną przez wewnętrzny przymus sprawiania bólu i cierpienia, jako narzędzie realizacji życiowych celów,
7. Ze względu na czynniki zewnętrzne wywołujące agresję: impulsywną, instrumentalną, frustracyjną, wyuczoną, wywołaną zachowaniem się innych osób, wywołaną wypowiedziami innych osób, wywołaną własnymi niepowodzeniami,
8. Ze względu na celowość działania: zamierzoną i niezamierzoną.

Różnice międzypłciowe

Formy agresji wykazują znaczne zróżnicowanie w zależności od płci przejawiających je osób. Mężczyźni i chłopcy wykazują na ogół więcej form agresji bezpośredniej i fizycznej, dziewczęta i kobiety natomiast częściej posługują się agresją psychiczną i pośrednią. Mężczyźni i kobiety różnią się także w zakresie wyrażania agresji emocjonalnej i instrumentalnej.
Wyrażanie agresji częściej staje się sposobem wyładowania złości u kobiet, mężczyźni natomiast częściej traktują agresję jako narzędzie.

Za Ireną Pufal-Struzik możemy wyróżnić indywidualne predyspozycje poznawcze, motywacyjne i emocjonalne prowadzące do agresywnego zachowania:

„(...) mniejsza, w porównaniu z rówieśnikami, wiara w siebie; niezadowolenie z siebie, postawy moralne i społeczne wywołują zachowania agresywne, zuchwałość, „zgrywanie się”, arogancję; wrogie i niechętne nastawienie do innych; łatwość wpadania w irytację i emocjonalna nadwrażliwość; znaczna impulsywność; silna neurotyczność, która powoduje, że osobie częściej towarzyszy silny stres w trudnych sytuacjach; słaby charakter; silna skłonność do dominacji; przeżywanie różnego rodzaju niepowodzeń (osobistych, szkolnych, towarzyskich z powodu nieśmiałości, prowadzące do zamknięcia w sobie); brak poczucia bezpieczeństwa; skłonności do buntu w obronie własnego Ja i cenionych wartości, z tendencją do przeżywania silnego lęku; mała atrakcyjność fizyczna, która obniża samoocenę dziecka i młodego człowieka, wzbudza lęk przed kompromitacją, krytyką, wyśmiewaniem, posądzeniem o niezręczności, staje się powodem zamknięcia się w sobie, niechęci, a przez to poczucia samotności i niskiej wartości własnej; obwinianie innych za swój gniew, życie w przekonaniu, że smutek i lęk są czymś wstydliwym; nuda, brak umiejętności wartościowego wypełniania wolnego czasu; wady wymowy, ubogie słownictwo, nieumiejętność wypowiedzenia się w sytuacjach społecznych, brak ogólnych wiadomości; brak tolerancji wobec opinii i zachowań innych; brak zdolności asertywnych; osamotnienie i brak pozytywnego kontaktu z rodzicami, brak ciepła domowego; przeżywanie negatywnych uczuć z powodu rozwodu rodziców, śmierci bliskiej osoby; częste obserwowanie wzorców zachowań agresywnych w grach komputerowych i w telewizji; silna potrzeba stymulacji (potrzeba nowych doznań)”.

Fragment pochodzi z książki „Leksykon resocjalizacji” autorstwa A. Jaworskiej (wydawnictwo Impuls, Kraków 2012). Publikacja za zgodą wydawcy.

Zobacz również: Stalking - co to jest i jakie formy przybiera?