Kobiety są piękne i dbają o relacje z innymi, natomiast mężczyźni są silni i zaradni i nie płaczą – tak głoszą tradycyjne stereotypy kobiecości i męskości. Ich treść może różnić się w zależności od kręgu kulturowego, ale są one niezmiennie źródłem wiedzy o tym, jakie powinny być kobiety i jacy powinni być mężczyźni. Kategoryzacja ze względu na płeć powoduje wyraźną kulturową dychotomię płci i podział na to, co męskie i kobiece, zarówno w sferze rodzinnej, jak i zawodowej.
Odejście od tradycyjnej roli
Peter Glick i Susan Fiske wyjaśniali negatywne konsekwencje odstępowania kobiet od przypisywanych im ról tradycyjnych teorią ambiwalentnego seksizmu. Ich zdaniem, uprzedzenia wobec kobiet składają się z dwóch elementów:
1) wysokiej akceptacji kobiet w rolach tradycyjnych – ten element został przez badaczy nazwany „życzliwym seksizmem” (benevolent sexism);
2) wrogości wobec kobiet w rolach nietradycyjnych, tzw. wrogi seksizm (hostile sexism).
Kobiety powinny więc w swoim zachowaniu ujawniać cechy, takie jak wspólnotowość i ciepło interpersonalne – i to za nie są społecznie nagradzane. Z drugiej strony manifestacja zachowań świadczących o dominacji, asertywności i wysokiej sprawności „nie przystoi” kobiecie, ponieważ takie zmiany w zakresie jej charakterystyki są zagrożeniem dla porządku płci i odwiecznego podziału władzy, innymi słowy, kobiety nie są za takie cechy lubiane. Sprawczość z kolei jest atrybutem władzy i sprzyja karierze menedżerskiej. Kobiety zdają się więc stawać przed wyborem – chcę być szanowana i mieć pozycję o wysokim statusie społecznym czy lubiana?
Odwrotnie rzecz się ma z mężczyznami – w ich przypadku zachowania typowo kobiece, świadczące o niskim statusie społecznym, takie jak słabość, są źródłem niższych ocen społecznych. Warto również zauważyć, że to cechy kojarzone z męskością predestynują do kariery menedżerskiej wysokiego szczebla, natomiast cechy kobiece są powiązane z zawodami o niższym statusie społecznym.
Zobacz także:Skąd się biorą stereotypy związane z płcią?
Czym jest efekt odwetu?
Efekt odwetu dotyka kobiety i mężczyzn głównie dlatego, że ich zachowanie nie spełnia podstawowych wymogów kobiecości czy męskości. Oba te konstrukty, zakorzenione w kulturze, określane są zarówno przez:
1) cechy deskryptywne, opisujące, jakie są kobiety i jacy są mężczyźni;
2) zalecenia (jacy powinni być);
3) zakazy (jacy nie powinni być).
W ramach teorii spójności z rolą, tłumaczącej występowanie uprzedzeń wobec liderek (…)wskazują, że postrzegana niespójność pomiędzy kobiecą rolą płciową a rolą przywódczą prowadzi do dwóch rodzajów uprzedzeń – stawiania kobiet w gorszym świetle niż mężczyzn jako kandydatów na przywódcze stanowiska w momencie dokonywania ich oceny, jak również niższych ocen przywódczych zachowań u kobiet. W rezultacie przywódczynie – w porównaniu z przywódcami – spotykają się z mniej pozytywnymi postawami innych wobec siebie. Z drugiej strony zanim dojdzie do sytuacji, w której kobieta jest postrzegana jako przywódczyni, musi ona pokonać trudniejszą drogę w celu zdobycia władzy i autorytetu.
Co powoduje efekt odwetu wobec kobiet?
Laurie Rudman, Corinne Moss-Racusin, Julie Phelan i Susanne Nauts przeprowadziły badania na gruncie amerykańskim, testując hipotezę wyjaśniającą, dlaczego kobiety (…) i spotykają się z efektem odwetu. Według ich hipotezy niezgodności ze statusem (status incongruity hypothesis), kobiety zajmujące stanowiska cieszące się wysoką estymą społeczną i wysokim statusem (np. kobiety-liderki) są karane – w formie niższych ocen interpersonalnych – przez osoby je oceniające, ponieważ posiadana przez nich pozycja bezpośrednio zagraża hierarchii płci. Kobieta piastująca wysokie stanowisko może manifestować zachowania, które są akceptowane społecznie na danym stanowisku – dominację, asertywność, często arogancję. Są to jednak zachowania sprzeczne z oczekiwanymi.
Mamy tutaj więc do czynienia z niespójnością roli płciowej z rolą społeczną (menedżerka/ kierowniczka) jak również z niespójnością roli płciowej ze statusem – kobiecość jako kategoria społeczna jest kojarzona zarówno na poziomie jawnym, jak i ukrytym z niskim statusem w odróżnieniu od męskości kojarzonej z wysokim statusem. Warto zauważyć, że jeżeli pewne stanowiska czy zawody zaczynają się cieszyć coraz większą popularnością wśród kobiet, to ich prestiż i szacunek społeczny zdecydowanie spadają.
Efekt odwetu wobec mężczyzn
Analizując powyższe doniesienia, można odnieść wrażenie, że efekt odwetu dotyka głównie kobiety, ponieważ wpływa na ich sytuację na rynku pracy bardziej, niż ma to miejsce w przypadku mężczyzn. Istnieją jednak badania, które wskazują, że fakt niespełnienia przez mężczyzn wymogów męskości, czyli nieujawnianie w zachowaniu takich cech, jak zaradność, sprawność (kojarzonych z wysokim statusem), może mieć podobnie negatywny wpływ na ich oceny interpersonalne. Mężczyzna musi być silny, nie okazywać słabości i do tego osiągnąć większy sukces zawodowy niż kobieta. i zdecydowanie stronić od przejawiania kobiecego typu zachowań. (…) mężczyźni, którzy przejawiają takie cechy, jak skromność, spotykają się z niższymi ocenami interpersonalnymi, ponieważ nie powinni się tak zachowywać (są niepewni siebie), a nie zachowują się tak jak powinni (być pewni siebie i ambitni).
Mężczyźni zajmujący typowo kobiece stanowiska, osiągający sukces, byli oceniani jako mniej godni sympatii i w momencie braku informacji o ich efektywności byli postrzegani jako mniej kompetentni niż kobiety na tych samych stanowiskach. Replikacja tych badań na gruncie polskim również dowiodła, że mężczyźni realizujący zadania typowo asystenckie w miejscu pracy są oceniani jako ogólnie mniej sprawni niż kobiety wykonujące dokładnie te same zadania . Inne badania również potwierdziły, że mężczyźni, którzy przejawiają zachowania typowe dla kobiet, czyli na przykład dbają o relacje z innymi, są wrażliwi, w oczach obserwatorów cieszą się sympatią, ale jednocześnie ocenia się ich jako mało kompetentnych.
Polecamy: Kobieta i mężczyzna – jak bardzo się różnimy?
Fragment książki „Podróże między kobiecością a męskością” (Wydawnictwo Impuls, 2012), Tytuł, lead, śródtytuły pochodzą od redakcji. Publikacja za zgodą wydawcy.
