Walentyn i jego liczni uczniowie postawili sobie za cel stworzenie elity „pneumatyków" będących w stanie zrozumieć ezoteryczne znaczenie Pisma Świętego w obrębie Kościoła Chrystusowego. Mani wyznawał podobne koncepcje gnostyczne. ale stworzył własną, konkurencyjną religię. Został ukrzyżowany w 275 roku.
Podstawy manicheizmu
Punktem wyjścia dla Maniego był staroirański dualizm. Zasadą bytu są dwa przeciwstawne pierwiastki: światłość (dobro) i ciemność (zło). Ciemność powstała przeciw światłości, a ponieważ - światłość jest dobrem, nie mogła przeciwstawić się ciemności siłą. Ze światłości wyemanował Pierwszy Człowiek, który wyruszył do walki z Arcydemonem, ale został przez niego pokonany i złożył siebie oraz swych pięciu synów w ofierze ciemności: "jak człowiek, który mając wroga, dodaje śmiertelnej trucizny do ciasta i poda mu je".
Ciemność otoczyła materią tych pięciu synów i zapadli oni w sen niewiedzy, z którego tylko gnoza mogła ich obudzić. Niemałą część istoty boskiej uratowała interwencja wysłańca światłości, ale ta część, której nie udało się uciec, została związana jeszcze mocniej przez wysłanników ciemności, która stworzyła postaci ludzi na podobieństwo postaci, przez które przejawy; siłę boski wysłaniec.
Zobacz także: Franciszkanizm/pokora
Światłość wysłała jeszcze jednego Posłańca z misją specjalną przekazania człowiekowi gnozy czy też — ściślej mówiąc — zebrania boskiej pneumy ciągle usidlonej w materii każdej części stworzenia, gdzie ona jeszcze jest. To jest Jesus patibilis, cierpiący Jezus, którego działania zmierzające ku zbawieniu polegają na niewidocznym, wszechobecnym i nieustannym wyzwalaniu światła z ciemności.
Chrześcijaństwo i manicheizm
Ataki chrześcijan wymierzone przeciwko gnostycznym postawom w ich własnych szeregach utorowały drogę konfrontacji z manicheizmem. Na Zachodzie doktryna Maniego upadła, przetrwała zaś na Wschodzie. Inne kierunki gnostyczne zachowały się wśród ludów arabskich i dość szybko nadano im zabarwienie muzułmańskie. W ten sposób derwisze bektaszki i inne zakony sufijskie, jak również takie grupy jak Ahl-i-Hagg w zachodniej Persji zachowują gnostycyzm w takiej czy innej postaci do dziś.
Istnieją jeszcze inne społeczności o gnostycznym rodowodzie, np. Jezydzi, tak zwani „czciciele diabła" we wschodniej Turcji i Persji, oraz mandajczycy na terenie Iraku. W średniowiecznym chrześcijaństwie kulty gnostyczne pojawiały się w szeregach heretyków. Cechą rozpoznawczą, oprócz teologii, było zachowanie ich czcicieli, które zawsze spotykało się z potępieniem ze strony władz kościelnych.
