Gdy się pozbawi okultyzm jego fantastycznej otoczki zewnętrznej, tego ukrytego, psychopatycznego i przytępionego balastu niechcianych i odrzuconych spekulacji, pozostanie zbiór różnych postaw czy teorii gnostycznych. Z punktu widzenia technik magicznych i kontemplacyjnych, które mają pomóc aspirantowi w praktycznej realizacji jego celów, te postawy i teorie gnostyczne okazują się składnikiem przypadkowym i ubocznym. Gnostyk to ten, który posiadł lub próbuje uzyskać wiedzę tajemną. Gnostycy istnieli zawsze, ale ruchy czy kierunki ogólnie znane jako „gnostyczne" kwitły przede wszystkim na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego w okresie narodzin Chrystusa i przez kilka następnych stuleci.
Zobacz także: Okultyzm
Poszukiwana prawda o...
Wiedza, jakiej poszukiwali gnostycy, była wiedzą o Bogu. Prawdopodobnie można ją było uzyskać przez objawienie. Była to wiedza tajemna nie dlatego, iż gnostycy — tak jak późniejsi okultyści — ukrywali ją, lecz dlatego, że płynęła sama z siebie, była rezultatem pewnego uświadomienia. Podstawowym przesłaniem gnostyków było to, że duch ludzki reprezentuje istotę boską usidloną w materii; dusza była iskrą bożą uwięzioną w świecie, z którego stworzeniem Bóg nie miał nic wspólnego, bo był to wytwór demiurga — czasami złego, czasami głupiego.
Cechy gnostycyzmu
Tak więc cechą wspólną kierunków gnostycznych jest pewien fundamentalny dualizm: wszystkie oddzielają człowieka, to znaczy usidlonego boga, od więzienia, w którym żyje. Niezależnie od tego, z jakiego typu gnostykiem mamy do czynienia, możemy zawsze o nim powiedzieć, że odrzuca świat, i trudno o bardziej tajemną wiedzę niż system filozoficzny, który naucza, że świat jest fałszem i iluzją, a cnotą — odrzucenie go.
Trudno o bardziej tajemną wiedzą niż pogląd — czymkolwiek by on był i jakkolwiek by się go uzyskiwało — że sprawy dnia codziennego są złe i nieistotne. W takiej czy innej formie ta idea jest wspólna sposobom myślenia charakteryzującym i buddyzm, i hinduizm, i zachodni okultyzm i wreszcie, choć tylko częściowo, chrześcijański mistycyzm. Rozgraniczenia są przydatne dla celów akademickich, ale wszystkie różnice znikają wobec tej wspólnej cechy odrzucania świata. Wniosek z tego płynie taki, że ukierunkowanie na gnostycyzm przeraża świat.
Zobacz także: Teologia
Religie misteryjne
Przez kilka stuleci przed narodzeniem Chrystusa i bezpośrednio po tym wydarzeniu świat hellenistyczny był w konwulsjach. W III wieku przed Chrystusem grecki racjonalizm zalała fala magicznego i irracjonalnego myślenia Wschodu. RELIGIE MISTERYJNE usiłowały wyjawić kandydatowi tajemnice kosmosu przez wywołanie ekstazy lub przez dobrze obmyśloną serię wtajemniczeń, które miały sprowokować przyspieszenie „postępu duchowego".
Łatwo dostrzec, że wtajemniczenia mogły być uważane za jedną z technik zdobywania „wiedzy gnostycznej"; w rzeczy samej, teologia kultu Mitry ma zdecydowanie gnostyczny charakter. Na drugim końcu skali, irracjonalne prądy umysłowe wpłynęły na szkołę filozoficzną, zwaną neoplatonizmem, którego główni orędownicy, tacy jak Płotyn i Porfiriusz, głosili kosmologię bardzo podobną do niektórych systemów gnostycznych, chociaż zdecydowanie przeciwstawiali się gnostycznej doktrynie, mówiącej, że świat jest zły.
Zarówno akademicka filozofia, jak rytuał religijny mogły iść ręka w rękę z praktyczną magią; a ruch irracjonalistyczny rósł w siłę w końcowym okresie imperium rzymskiego, osiągając swój szczyt w drugim i trzecim wieku nowej ery, kiedy to powstały takie traktaty gnostyczne jak Corpus Hermeticum .
W IV stuleciu chrześcijaństwo stało się państwową religią w cesarstwie rzymskim, a do VII wieku Europa Zachodnia przyjęła monopolistyczną jurysdykcję papieża rzymskiego w sprawach ducha. Gnostycyzm mógł dalej wywierać wpływ na chrześcijaństwo Wschodu, ale w Europie Zachodniej sekty gnostyczne piętnowano jako heretyckie.
