Osierocony za młodu, ok. 1648 r. wstąpił na służbę do Radziwiłłów, był zaufanym dworzaninem, urzędnikiem i zarządcą dóbr. Jako innowierca (arianin) po ogłoszeniu edyktu wygnańczego wyjechał do Prus Książęcych, gdzie utworzył się silny ośrodek ariańskich wygnańców.
Morsztyn współpracuje z nimi, lecz po śmierci swego protektora Bogusława Radziwiłła musi opuścić Warmię. Jako prawny opiekun małoletniej księżniczki Radziwiłłówny Morsztyn administruje jej dobrami, dużo podróżuje.
Twórczość literacką uprawiał niejako na marginesie. Pisze poezją dworsko-panegiryczną, fraszki, liryki, erotyki. Niektóre pieśni mają charakter swojski, ludowy (erotyki, wiersze sielankowe, tzw. votum - pochwała życia ziemiańskiego).
Osobisty ton najlepiej zabrzmiał w wierszach poświęconych tematyce wojennej. Wojna jawi się w nich ze wszystkimi realiami głodu, ran, okrucieństwa i śmierci. Dużą część twórczości stanowią nagrobki pisane dla towarzyszy broni i przyjaciół, w których oddaje hołd rycerskiej cnocie poległych (np. Nagrobek Pawłowi Morsztynowi).
Pisze o koniu, który padł w bitwie, o pannach opłakujących ukochanych (Pieśń Sześciu panien), o goryczy i poniżeniu niewoli (Duma niewolnicza). Poezje te zostały wydane w zbiorze Muza domowa.
Odrębną część stanowi poezja dworska - liryka religijna, wiersze filozoficzne. Brzmi w nich pochwała myśli ludzkiej i tęsknota do Boga. Duży zbiór liryki religijnej zatytułowany Emblemata dedykowany był Katarzynie z Sobieskich Radziwiłłowej.
Zobacz też : Poeci barokowi
Tendencje mistyczne splatają się tu z dydaktyką. Koncept barokowy opiera się na przeciwstawieniach miłości i śmierci, ognia i popiołu, słońca i ciemności, dążeń ciała i dążeń duszy. Wiersze zawierają piękne opisy wszechświata wyrażające moc i potęgę boską.
Są modlitwą o łaskę i ratunek. Poezja Zbigniewa Morsztyna ma uczony, hermetyczny charakter, przeznaczony dla czytelnika przygotowanego intelektualnie. Wprawdzie sam poeta czuł się gorszy od swego utalentowanego kuzyna Jana Andrzeja, to jego twórczość wiele wniosła do poezji baroku.
Zobacz też : Jan Andrzej Morsztyn - liryki
