Szlachta uzyskuje coraz więcej przywilejów (np. liberum veto) które ograniczają w znacznym stopniu władzę królewską. Rozszerza kosztem mieszczan i chłopów zakres własnych praw i przyczynia się do rosnącej fali anarchii.
Zamierają dawne wzorce ideowe oraz kulturowe. Kraj szarpią liczne wojny: ze Szwedami („potop” szwedzki), Turcją, Rosją, powstanie Chmielnickiego, rokosze Zebrzydowskiego i Lubomirskiego.
Niszczą one państwo, zubożają jego mieszkańców, osłabiają silne w XVI w. mocarstwo. Rok 1683 przynosi wielkie zwycięstwo pod Wiedniem, które jednak nie może zatrzymać upadku Rzeczypospolitej. Wydarzenia wieku XVII staną się główną przyczyną przyszłych rozbiorów, do których doprowadzają konflikty wewnętrzne, anarchia i samowola szlachty i magnaterii.
Cały kraj objęła również kontrreformacja, szczególnie aktywna po soborze trydenckim. Przewodzą jej jezuici, których rola w państwie zwłaszcza za panowania Zygmunta III Wazy, znacznie wzrasta. Polska staje się „przedmurzem chrześcijaństwa”, obowiązuje bowiem katolicyzm, inne wyznania są prześladowane.
Szlachta polska nie jest warstwą jednolitą.
Wielcy magnaci skupiają się w swych rękach olbrzymie połacie ziemi i są posiadaczami tytułów i pałaców. Są skoligaceni z wielkimi rodami (czasem zagranicznymi), posiadają wielki majątek i wpływy, są kosmopolitami. Z kolei szlachta ziemiańska, rezydująca na wsiach w swoich dworkach, wytwarza swoisty typ ideologii, tzw. sarmatyzm, polegający na gloryfikowaniu własnego stanu i jego funkcji historycznej oraz politycznej.
Choć biedniejsza od magnaterii, czuje się równa jej stanem („Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”). Rozbudowany system przywilejów dawał stanowi szlacheckiemu wielką władzę i „złotą wolność” (liberum veto - źrenica wolności, gdy jeden człowiek mógł zerwać sejm i zniszczyć wszystkie postępowe reformy). Sejmiki i sejmy często kończyły się kłótnią i bijatyką.
Zobacz też : Kontrreformacja w Polsce
Szlachta była tradycyjna i konserwatywna, czasem aż do wstecznictwa, a przy tym głęboko religijna, wierna wierze ojców, nietolerancyjna aż do dewocji. Nie znosiła obcej mody (umiłowała polski ubiór i styl), wpływów i postępowych reform, szczególnie, gdy godziły one w jej przywileje.
Wierna rodzimym tradycjom, w chwilach przełomowych potrafiła wykazywać się patriotyzmem, stawiała się na pospolite ruszenie i za swój obowiązek uważała obronę ojczyzny.
Ale była też awanturnicza i chętna do bijatyki, zdarzały się również rokosze i zdrady. Mimo znacznej przewagi szlachty w ustroju społecznym, dosyć istotny jest wkład mieszczaństwa w kształtowanie kultury baroku.
W wielkich miastach, np. Krakowie (po przeniesieniu przez Zygmunta III Wazę stolicy do Warszawy Kraków nadal odgrywa przodującą rolę w państwie) patrycjat stanowi elitarny klan skupiający w swych rękach znaczny majątek.
Obok ustosunkowanych i bogatych rodzin funkcjonuje warstwa uboga, pozbawiona wpływów i praw, tzw. plebs.
Polska XVII w. jest niezwykle zróżnicowana, pełna sprzeczności i kontrastów pod względem politycznym, jak i społecznym. Wojny, anarchia, przywileje braci szlacheckiej, osłabienie władzy królewskiej doprowadzają do osłabienia Rzeczypospolitej, a ostateczny jej upadek nastąpi w wieku XVIII.
Zobacz też : Daniel Naborowski - biografia, wiersze
