Załamaniu ulega, charakterystyczna dla renesansu, harmonijna wizja Boga, świata i człowieka. Pogłębia się poczucie dystansu między Bogiem a istotą ludzką, wzrastają przejawy żarliwości religijnej. Literatura zostaje zawładnięta przez retorykę, której celem staje się oddziaływanie na widza i czytelnika, owładnięcie jego duszy, porwanie i przekonanie do poglądów.
Wiek XVII jest czasem pełnym niepokojów i dramatów. Wewnętrzne konflikty, wojny, zubożenie narodu, osłabienie władzy królewskiej prowadzą do poczucia braku stabilizacji i bezpieczeństwa. Znajduje to swoje odbicie w literaturze pełnej zwątpienia, niepewności oraz poszukiwania swego miejsca na ziemi.
Rozwój nowego prądu następuje stopniowo. Można wyraźnie wyróżnić trzy fazy:
- I faza - wczesny barok - obejmuje ostatnie dziesięciolecie wieku XVI i pierwsze dwudziestolecie wieku XVII (1580-1620). Obok renesansowego klasycyzmu pojawiają się nowe nurty i nowe spojrzenie na relację człowiek - Bóg.
- II faza - dojrzały barok - lata 1620-1680. Charakteryzuje się wszechstronnym rozwojem literatury, jej pełnym rozkwitem.
- III faza - schyłek baroku - lata 1680-1740. Następuje zahamowanie rozwoju literatury i opóźnienie kulturalne Polski wobec Europy Zachodniej.
Do 1596 r. centralnym ośrodkiem kulturalnym był Kraków. Po przeniesieniu stolicy do Warszawy przez Zygmunta III Wazę takiego centrum zabrakło, bo miasto stołeczne
dopiero znacznie później zacznie odgrywać w tej dziedzinie rolę wiodącą. Funkcje instytucji kulturalnych z konieczności przejmują dwory magnackie i szlacheckie.
Zobacz też : Styl barokowy w literaturze
W wyniku zróżnicowania tej warstwy społecznej pojawiają się dwa nurty w literaturze:
- nurt dworski, rozwijający się głównie na dworach magnackich i królewskim. Poeci ulegają wpływom i modom zagranicznym, np. włoskiemu manieryzmowi lub hiszpańskiemu konceptyzmowi. Poezja stawia sobie zadanie zaskakiwania odbiorcy, dowodzenia mistrzostwa autora oraz bawienia i uatrakcyjniania życia. Nurt ten reprezentuje J. A. Morsztyn i D. Naborowski;
- nurt ziemiański (sarmacki) silnie związany z ideologią szlacheckich dworków, ma charakter „swojski” rdzennie polski, oparty na tradycji i konserwatyzmie. Twórcami tego nurtu są: W. Potocki, J. Ch. Pasek;
Oprócz ww. nurtów pojawia się literatura mieszczańsko-plebejska. Symptomem tej literatury staje się Sowizdrzał (stąd często nazywana bywa sowizdrzalską). Reprezentuje ten nurt głównie Jan z Kijan; ponadto ze względu na tematykę można wyróżnić:
- poezję metafizyczną, pełną bogactwa środków literackich, grozy i makabry, zajmującą się głównie sprawami natury egzystencjalnej; w tym nastroju pisze M. Sęp-Szarzyński i S. Grabowiecki;
- poezję „światowych rozkoszy”, optymistyczną, pełną radości, przekonującą, że wprawdzie dramat człowieka polega na przemijaniu, lecz rozkosze ziemskie są darem Boga i należy z nich w pełni korzystać; w tym duchu tworzy H. Morsztyn i S. Zimorowic;
Za prekursora baroku uważa się powszechnie M. Sępa-Szarzyńskiego; dlatego istnieje wyraźna trudność zakwalifikowania go do właściwej epoki.
Zobacz też : Mikołaj Sęp-Szarzyński - biografia, sonety
