Wprowadzenie do epoki
Początek średniowiecza europejskiego datuje się na przełomie IV i V wieku, zaś koniec przypada na rok 1453 - datę upadku Konstantynopola. Ten trwający około dziesięciu wieków okres nazywa się często „wiekami średnimi”, „mrokiem średniowiecza” lub „erą ciemną i zabobonną”.
W renesansie uznawano go za okres przestoju, okres przejściowy między humanistyczną epoką antyku i czasami nowożytnej myśli humanistycznej. Dopiero głęboka analiza średniowiecza wykazuje, że nie były to czasy ciemnoty i zacofania.
Rok 395 przyniósł upadek Cesarstwa Rzymskiego i jego rozpad na dwa kręgi kulturowe: zachodni oparty na podłożu języka łacińskiego i wschodni - języka greckiego. Rozpad Cesarstwa Zachodnio-Rzymskiego w 476 r. zapoczątkował powstanie w Europie nowych państw oraz dwukierunkowy rozwój kultury chrześcijańskiej (prawosławie i katolicyzm).
Średniowiecze przynosi rozwój ustroju feudalnego oraz przekształcenie się monarchii wczesnofeudalnych w stanowe. Wyodrębniają się poszczególne stany różniące się między sobą pozycją społeczną i uprawnieniami. Naczelne i uprzywilejowane miejsce zajmują dwa stany: rycerstwo oraz duchowieństwo. Mieszczanie i chłopi stanowią stany niższe. Ten podział hierarchiczny wynika z pojmowania społeczeństwa jako złożonego organizmu, w którym każdy element pełni określoną funkcję.
W oparciu o ten podział wytworzy się swoista kultura, a charakteryzują ją: uniwersalizm, teocentryzm, anonimowość i dwujęzyczność.
- Uniwersalizm
Uniwersalizm (tj. jednolitość) epoki polegała na tym, że państwa Europy podporządkowane były jednej władzy kościelnej i świeckiej. Wyraźną dominację przejawiał Kościół i zwierzchnictwo papieża oraz cesarz - władca Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Językiem urzędowym stała się łacina, we wszystkich krajach podobnie pojmowano świat, Boga i człowieka, wytworzyła się podobna nauka, sztuka i literatura.
- Teocentryzm
Ustalony porządek moralny opierał się na idei teocentryzmu, tj. przekonaniu, że centrum stanowi Bóg (theos - Bóg), który stworzył świat i ludzi, jest uosobieniem dobra, piękna i prawdy. Bogu starano się więc podporządkować wszystkie dziedziny życia i działalności człowieka. Życie doczesne miało być jedynie przygotowaniem do szczęścia wiecznego po śmierci.
Dlatego nauka, literatura i sztuka musiały być przepełnione pierwiastkami religijnymi i odgrywały służebną rolę wobec religii i Kościoła.
Naukę zdominowała scholastyka oparta na Biblii i najważniejszych dziełach pisarzy chrześcijańskich, której zadaniem było określenie i udowodnienie prawd wiary i której służyły logika i teologia. Kościół zyskał olbrzymie znaczenie, ustawicznie zwiększał swój stan majątkowy i ubiegał się o wpływy na inne dziedziny życia, w tym również władzę państwową.
- Anonimowość
Tworzona literatura ma często charakter anonimowy, bowiem ważniejsza jest podporządkowana ideologii średniowiecznej treść utworów niż ich autorstwo. Jednocześnie funkcjonują obok siebie język łaciński (najbardziej rozpowszechniony dzięki wpływom Kościoła) oraz tworzące się i rozwijające języki narodowe.
Literatura tego okresu ma więc charakter dwujęzyczny, przy czym łacina jest uniwersalna nawet wówczas, gdy w poszczególnych krajach wytworzyły się języki narodowe.
Zobacz też : Filozofia średniowiecza
- Mistycyzm
Ważną cechą średniowiecza jest jego zamiłowanie do tajemniczości, magii i mistycyzmu. Istniała powszechna wiara w ingerencję Boga w losy ludzkie i różne znaki boskie w postaci zjawisk przyrody, magii liczb (trójka to znak Trójcy Świętej, czwórka symbolizuje cztery żywioły, cztery strony świata, cztery epoki życia ludzkiego), symbolika kolorów.
Literaturę średniowieczną można podzielić na kilka grup ze względu na ujmowaną tematykę: hagiografię (żywoty świętych), wątki parenetyczne (wzorce świętego, rycerza i dobrego władcy), historiografię (kroniki), literaturę „danse macabre” („taniec śmierci” - utwory o śmierci). Wśród gatunków literackich pojawiają się żywoty świętych, dramaty religijne (misteria, moralitety, kazania, psalmy, modlitwy) oraz świeckie (epos rycerski, kroniki, apokryfy, satyry, liryka miłosna wędrownych trubadurów).
Zobacz też : Średniowiecze w Polsce
