Pareneza (gr. parainesis) oznacza zachęcanie, nawoływanie do czegoś; w literaturze jest to opowiadanie, zwrot lub zdanie o treści moralizatorskiej, umoralniającej. Literatura parenetyczna obejmuje utwory literackie, publicystyczne, traktaty pedagogiczne o charakterze moralizatorskim, propagujące określone postawy moralne uznawane w danej epoce. Średniowiecze wykreowało pewne wzorce parenetyczne, portrety godne naśladowania, skupiające określone cechy będące idealnym przykładem postępowania. Są to: idealny władca, rycerz i święty.
Władca
Wzorzec idealnego władcy prezentuje Kronika polska Galla Anonima - portrety dwóch królów: Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego. Obaj są sprawiedliwymi, wielkimi i sławnymi mężami. Walczą z pogaństwem w obronie wiary chrześcijańskiej. Odznaczają się nieprzeciętnym męstwem i odwagą w walce, mądrością w rządzeniu i kierowaniu krajem, przebiegłością i rozsądnymi decyzjami politycznymi. Wobec poddanych są bardzo sprawiedliwi, dbają o dobrobyt, spokój i szczęście swego narodu.
Jednocześnie sprawiedliwie karzą zbrodnie i zdrady, są srodzy wobec wrogów i przeciwników. W życiu osobistym odznaczają się pobożnością, cnotą i szlachetnością. Wzorzec idealnego władcy odnaleźć można również w innej literaturze, np. w opowieściach o rycerzach Okrągłego Stołu mądry król Artur nie wyróżnia żadnego ze swych wojów, wszystkich traktuje z jednakowym szacunkiem, czego dowodem jest okrągły stół, przy którym miejsca są jednakowo ważne. W Dziejach Tristana i Izoldy król Marek jest opiekunem i przyjacielem siostrzeńca i choć ten odpłacił władcy zdradą i „kradzieżą” żony, król okazał swą wyrozumiałość dla miłości młodych.
Zobacz też : Polska poezja religijna
Rycerz
W epoce krzyża i miecza wzorem parenetycznym staje się odważny rycerz. Rozwinęła się epika rycerska opiewająca dzielnych rycerzy. Zachowało się wiele utworów poruszających ten temat. W Hiszpanii opiewano przygody Cyda, bohatera walk z Maurami, w Brytanii bohaterami opowieści rycerskich są król Artur i Rycerze Okrągłego Stołu, w Niemczech powstała Pieśń o Nibelungach, w Rosji zaś - Słowo o wyprawie Igora. Literatura rycerska najbujniej rozwinęła się we Francji, a najwybitniejszym dziełem jest Pieśń o Rolandzie.
Odnajdziemy tu typowy wzorzec idealnego rycerza. Bohater odznacza się odwagą i męstwem w czasie walki, wiernością swemu królowi i ojczyźnie, pobożnością i wiernością Bogu (walczył przecież z niewiernymi, krzewił wiarę chrześcijańską). Najważniejszą sprawą dla rycerza jest jego honor. Gdy Roland znalazł się w niebezpieczeństwie, wolał zginąć niż wezwać pomoc. Wezwanie posiłków byłoby tchórzostwem, słabością i zhańbiłoby jego dobre imię oraz jego naród. Decyduje się zadąć w czarodziejski róg dopiero wówczas, gdy widzi śmierć swych przyjaciół.
Honor to centralna wartość kodeksu rycerskiego, w jego obronie średniowieczni bohaterowie ponoszą wielkie ofiary. Nawet oddają życie. Inne cechy rycerza to odwaga i męstwo, pobożność, wierność danemu słowu, szacunek wobec kobiet, szczególne traktowanie dam serca oraz doskonałość w rycerskim rzemiośle.
Święty
Wzorzec świętego propaguje Legenda o św. Aleksym. Ideałem jest asceta, który porzucił dom rodzinny, żonę, bogactwo, wygodne życie, złoto rozdał biednym, sam zaś złożył śluby czystości, żył w skrajnym ubóstwie, żebrał, cierpiał głód, zimno i nędzę. Ukrył przed światem swoje prawdziwe imię, znosił upokorzenia i niewygody, poniżany żebrał i modlił się. Postępował w ten sposób gdyż chciał wypełniać polecenia Ewangelii, zbliżyć się do Boga, doznać Jego łask i zasłużyć na zbawienie. Cechy idealnego świętego to: pobożność, asceza, modlitwa i medytacja.
Zobacz też : Motywy literackie - Franciszkanizm
