Jednym z ważnych działów piśmiennictwa średniowiecznego była historiografia, dziedzina obejmująca gatunki o treści historycznej, w tym kroniki. Kroniką nazywamy utwór epicki opisujący historię kraju. W średniowieczu pisano je po łacinie, stylem polegającym na łączeniu prozy rytmicznej i rymowanej. Nadawano im układ chronologiczny. Cechował je często brak krytycyzmu przy przedstawianiu faktów i wydarzeń, subiektywne spojrzenie, skłonność do refleksji polegająca na włączaniu nieprawdziwych mów, listów, pieśni lub opowieści.
Ważną cechą był też dydaktyzm, tj. zamiar nauczania i panegiryzm, czyli przesadne wychwalanie. Pisano kroniki świeckie, kościelne lub klasztorne, których celem było utrwalenie ważnych wydarzeń i sławienie wybitnych osobistości. Do najbardziej znanych kronik średniowiecznych należą: Kronika polska mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem oraz Roczniki czyli Kroniki Królestwa Polskiego Jana Długosza. Oprócz nich zachowały się: Kronika Wielkopolska, Kronika Krakowska, Kronika Janka z Czarnkowa i Kronika książąt polskich.
Kronika polska Galla Anonima
Jest to najstarsza, pochodząca z początku XII w. kronika, której autor budzi do dziś żywe zainteresowanie badaczy. Wiadomo o nim, że był mnichem z zakonu benedyktynów, że przybył do Polski na początku XII w., prawdopodobnie z Węgier lub Francji (Gall). Był człowiekiem znakomicie wykształconym i wyrobionym intelektualnie, przez parę lat pozostawał w dość ścisłym kontakcie z kancelarią Bolesława Krzywoustego.
Chociaż Gall był cudzoziemcem, a kronikę napisał po łacinie, jest to dzieło polskie, bowiem opowiada o polskich dziejach. Składa się z trzech ksiąg, we wszystkich główną postacią jest Bolesław Krzywousty. Księga I poświęcona została początkom państwa polskiego i panowaniu pierwszych Piastów, księgi II i III - Bolesławowi Krzywoustemu od jego narodzin do zwycięskiej bitwy pod Nakłem w 1113 r.
Kronika ukazuje wzorzec parenetyczny idealnego władcy. Aktualnego króla Gall uważa za kontynuatora świetnych tradycji Bolesława Chrobrego i Bolesława Śmiałego. Tym poprzednikom przypisuje wiele zasług w ugruntowaniu politycznej suwerenności Polski. Autor podkreśla sprawiedliwość Chrobrego, który z uwagą wysłuchuje każdego poddanego, bez względu na jego stan i z rozwagą wydaje wyroki.
Część I kończy się zapowiedzią pojawienia się głównego bohatera, wyproszonego od Boga Bolesława.
Następne księgi opisują intrygi ze strony wojewody Sieciecha, młodość przyszłego władcy i jego zalety rycerskie, wreszcie walki z Pomorzanami, Czechami i Niemcami. Ukazują młodego księcia w aureoli nieustannych zwycięstw i sukcesów. W rezultacie jest to jedna wielka pochwała dzielnego księcia, opowieść o jego bojach z przeciwnikami, złożona z mnóstwa epizodów, ukazujących męstwo Krzywoustego, wśród intryg przeciwników, zwłaszcza nieprawego brata Zbigniewa. Swego bohatera nazywa Gall „synem Marsa”, pokazuje jego męstwo, moc, pobożność, mądrość, cnotę i szlachetność.
Za jego panowania kraj obfituje w dobrobyt, spokój i radość. W Kronice wyraźnie da się zauważyć świadomą selekcję faktów wynikającą z ideologii autora. Jedne wydarzenia opisane są barwnie, żywo, plastycznie (np. zjazd w Gnieźnie, zwycięskie bitwy Krzywoustego), inne - dość ogólnie, a Gall zasłania się brakiem wiadomości lub po prostu stwierdzeniem „długo by o tym mówić” (np. konflikt Bolesława Śmiałego z biskupem Stanisławem).
Kronika jest cennym źródłem poznania historii Polski, dokumentem o kształtowaniu się idei państwa, lecz również dziełem o dużych wartościach artystycznych. Uwagę zwraca przemyślana kompozycja, doskonale podporządkowana treści. Autor wiernie przestrzega chronologii i rzeczowego związku wydarzeń (mimo że pomija daty). Z upodobaniem rozbudowuje elementy epickie.
Historyczną narrację uzupełniają elementy fikcyjne: mowy, listy, pieśni, legendy i anegdoty (np. legenda o tajemniczych świątobliwych gościach w domu Piasta w dniu postrzyżyn Siemowita, anegdota o biednym kleryku hojnie obdarowanym przez Bolesława Śmiałego, strofy opiewające narodziny Bolesława za przyczyną modłów do Świętego Idziego).
Na uwagę zasługuje również umieszczony na wstępie opis urody ziemi polskiej, szumiącej odwiecznymi borami, obfitującej w niewyczerpane skarby przyrody, zamieszkałej przez lud strzegący swej wolności. Dzięki tym walorom Kronika Galla Anonima jest dziełem wybitnym pod względem artystycznym i historycznym.
Kronika Polska Wincentego zwanego Kadłubkiem
Wincenty zwany Kadłubkiem (1150 - 1223) zdobył staranne wykształcenie prawdopodobnie w Paryżu lub Bolonii, do kraju wrócił z rozległą erudycją. Bodźcem do napisania Kroniki była wieloletnia służba w kancelarii Kazimierza Sprawiedliwego. Dzieło składa się z czterech ksiąg i obejmuje dzieje Polski od czasów mitycznych do 1202 r. Księga I to rozbudowana prehistoria Polski, zdecydowanie zmyślona (zwycięskie boje narodu polskiego z Aleksandrem Wielkim i Juliuszem Cezarem).
Włączył tu autor szereg legend i opowieści, np. o Krakusie, Wandzie, co nie chciała Niemca, Popielu i jego walce z myszami (do tych legend będą sięgali przyszli pisarze i poeci, np. Krasicki w Myszeidzie). Księga II opisuje czasy pierwszych Piastów do 1110 r., księga III - lata 1110 - 1173, księga IV - lata 1173 - 1202.
Kadłubek korzysta z kroniki Galla Anonima, lecz wybiórczo, niektóre zdarzenia pomija, inne zmienia. Wynika to z całkowicie innych zamierzeń ideowych. Kadłubek zamierzał wywyższyć swego władcę, ale też całą przeszłość narodu ukazać w glorii świetnych zwycięstw. Autorowi nie chodziło o zbadanie i odtworzenie przeszłości, lecz o wydobycie z jej obrazów momentów obliczonych na pouczenie i moralizatorstwo. Dlatego trzy pierwsze księgi mają formę dialogu między biskupem krakowskim Mateuszem a arcybiskupem gnieźnieńskim Janikiem.
Zobacz też : Polska poezja religijna
Pierwszy opowiada dzieje Polski, drugi snuje refleksje na temat opowieści przyjaciela, wyciąga sens moralny i ilustruje uwagami natury filozoficznej. Wydarzenia otrzymują w ten sposób charakter uczonych traktatów lub romansu erudycyjno-literackiego. Na przykład zatarg Zbigniewa z Krzywoustym przekształca się w skomplikowany proces sądowy, zaś kłótnie Mieszka Starego z biskupem przypominają powiastkę biblijną lub orientalną. Autor przytacza szereg bajek, np. o kobiecie gorszej od najbardziej drapieżnego zwierzęcia.
Na uwagę zasługuje język Kroniki. Pisarz wypowiada się kunsztownie, posługuje się ozdobnym stylem, sięga chętnie po alegorie i anegdoty, parabole, hiperbole i antytezy. Ten wypracowany styl świadczy i wielkiej erudycji kronikarza. Dzięki temu dzieło cieszyło się dużym powodzeniem, o czym świadczy duża ilość zachowanych rękopisów. W średniowieczu traktowano ją jako podręcznik szkolny.
Kronika Jana Długosza
Jan Długosz (1415 - 1480) był synem burgrabi, bohatera bitwy spod Grunwaldu. Uczył się na wydziale sztuk wyzwolonych Akademii Krakowskiej, ale nie ukończył studiów. Na dworze Zbigniewa Oleśnickiego pełnił kolejno funkcje notariusza, sekretarza i kierownika kancelarii. Dzięki tej pracy poznał aktualne problemy ówczesnej polityki polskiej i nowe prądy w kulturze. Interesował się historią, dużo czytał, dokonał inwentaryzacji dóbr katedry krakowskiej oraz spisu chorągwi krzyżackich zdobytych pod Grunwaldem.
Zainteresowania historyczne znalazły odbicie w największym dziele jego życia - Historii Polski. Pracował nad nim w latach 1455-1480. Była to pierwsza próba naukowego ogarnięcia dziejów średniowiecza polskiego. Długosz nie ograniczył się tylko do wielkich wydarzeń politycznych, ale opowiadał o ludziach i sprawach mniejszej wagi, wplatał ogromne bogactwo szczegółów obyczajowych, dając zajmujący obraz kultury XV w.
Dzieło składa się z dwunastu ksiąg i obejmuje dzieje Polski od czasów najdawniejszych do niemal ostatnich dni życia autora. Poprzedza je przedmowa poświęcona pamięci Zbigniewa Oleśnickiego, którego Długosz uważa za inicjatora swojej pracy. Kończy natomiast apel do profesorów uniwersytetu, aby kontynuowali jego dzieło.
W księdze pierwszej znajdujemy obszerny opis geograficzny ziem polskich za panowania Mieszka I, kolejne księgi opowiadają dzieje poszczególnych władców od Bolesława Chrobrego do Jagiełły.
Najobszerniejsze są dwie ostatnie księgi obejmujące lata 1409 - 1434 i 1434 - 1480. Pisarz wyraźnie przestrzega prawdy historycznej i wskazań moralnych, dba o formę dzieła, posługuje się gładkim stylem, włącza plastyczne i barwne opisy. Opierał się na starannie zgromadzonych materiałach i źródłach. Ukazywał związki między faktami, przyczynami i skutkami zdarzeń. Dokonywał oceny faktów historycznych z określonej pozycji ideowej. Dlatego Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego (tak brzmi pełny tytuł dzieła Długosza) są najbardziej wiarygodnym i obiektywnym dziełem średniowiecznej historiografii polskiej.
Kroniki (inne)
- Kronika wielkopolska
Została spisana w końcu XIII w. przez kustosza katedry poznańskiej Godzisława Baszkę. Autor dokonuje selekcji materiału, szerzej uwzględnia wydarzenia polityczne, konsekwentnie wprowadza daty. Opisuje czyny książąt i królów, niezwykłe przygody rycerzy, narrację urozmaica zajmującymi podaniami. Pojawia się więc opowieść o Lechu, Czechu i Rusie, a niezwykle ciekawa jest opowieść o Walterze Udałym i pięknej Heligundzie.
Zobacz też : Filozofia średniowiecza
Jest to historia o rycerzu, który na dalekim dworze porwał cudzą narzeczoną i przywiózł ją do rodzinnego Tyńca. Heligunda zakochała się w jeńcu Wisławie, obezwładniła zdradziecko męża i przykuła do ściany w komnacie. Walterowi pomocy udziela siostra Wisława, a rycerz srogo mści się na kochankach. Wątek opowieści pochodzi z niemieckiego eposu Pieśń o Nibelungach, będącego przykładem średniowiecznej epiki rycerskiej (wykorzysta go również S. Żeromski w swej Powieści o Udałym Walgierzu).
- Księga henrykowska
Księga henrykowska z przełomu XIII i XIV w. zawiera dzieje opactwa cystersów w Henrykowie oraz opis uposażenia klasztoru: gruntów i wsi do niego należących. Celem dzieła było udokumentowanie stanu posiadania. Daje ono ciekawe informacje o życiu, pracy i obyczajach chłopów z klasztornych wsi. W łacińskim tekście znaleziono też jedno z pierwszych zapisanych zadań polskich „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”.
Zobacz tez : Średniowiecze w Polsce
- Kronika Janka z Czarnkowa
Autor, żyjący w latach 1300 - ok. 1387, podkomorzy Kazimierza Wielkiego, był przebiegłym politykiem i osobistością znaną z awanturniczych przepraw. Dzieło jego ma charakter na poły kronikarski a na poły pamiętnikarski. Przedstawia dzieje Kazimierza Wielkiego i jego następców. Gloryfikuje Kazimierza i jego rządy, mówi o nim, że „miłował pokój, prawdę i sprawiedliwość”. Wymownie odmalowuje żal po śmierci władcy.
Bardzo źle natomiast ocenia następnych królów. Czasy Ludwika i Elżbiety odmalowuje w ponurych barwach: brak bezpieczeństwa, rozboje i grabieże, krzywda i ucisk ludu, atmosfera donosicielstwa, intrygi i fałsz na dworze królewskim. Kronika zawiera dużo informacji o życiu osobistym autora, jego naukach, podróżach zagranicznych, karierze politycznej. Obrazuje też życie dworu królewskiego. zawiera obfitość obrazków obyczajowych. Jest prawdziwą kopalnią wiedzy o Polsce wieku XIV.
