Zjawiska charakterystyczne dla baroku zaczęły pojawiać się na przełomie XVI i XVII w. Wiązało się to ze zmianami, jakie zachodziły w poszczególnych państwach europejskich. Przede wszystkim znacznie wzrosła rola Kościoła, Państwo Kościelne usamodzielniło się i stało się niezależne ekonomicznie.
Po soborze trydenckim (1563) Kościół podjął działania kontrreformatorskie. Zaczyna się prześladowanie innowierców, indeksy zakazanych książek, konfiskata majątków, wypędzanie z kraju.
Liczne i długotrwałe wojny toczące się w Europie (np. wojna trzydziestoletnia) powodują upadek państw i zmniejszenie liczby ludności, zniszczenia materialne i powracające epidemie dżumy. Na skutek srogich zim i klęski klimatu zapanował głód i nędza, upada bowiem rolnictwo.
Czasy baroku to okres ścierania się poglądów, przeciwieństw i kontrastów. W przeciwieństwie do renesansu, w którym dominuje harmonia, spokój i klasyczne doskonałości stylu, barok wprowadza dysharmonię oraz niepokój. Nurt ten wyraża uczucia ludzkie, a obiektem zainteresowań staje się nie renesansowa wiara w potęgę i piękno człowieka, lecz problemy przemijania, śmierci, szatana, znikomości ludzkiej egzystencji.
Człowiek nowej epoki to istota pełna wątpliwości i sprzeczności, poszukująca w świecie dramatów i napięć wartości trwałych i pewnych.
Znajduje je w Bogu i religii, następuje więc wyraźny nawrót do średniowiecznej ideologii (teocentryzm). Barok bowiem kontynuuje średniowieczną postawę religijności i mistycyzmu, powiela średniowieczną hierarchię wartości. Podobny jest w swoim uduchowieniu, umiłowaniu cudowności (tematyce, np. śmierci i czasu).
Jednocześnie barok kontynuuje część myśli i postulatów renesansowych. W rozważaniach o kondycji ludzkiej i o sytuacji człowieka wobec kosmosu, podmiotem nadal jest los jednostki ludzkiej.
Zobacz też : Barok w Polsce
Barok określa się często wyrażeniem: „przerost formy nad treścią”. Twórcy tego okresu szukają nowych środków wyrazu, nowych form, dzięki którym można wyrazić wnętrze człowieka, jego rozdwojenie, lęki, cierpienia i niepewność. Poezja zaskakuje nagromadzeniem środków stylistycznych, zdumiewających porównaniami oraz dziwacznymi zestawieniami. Pojawiają się takie kierunki, jak marinizm, gongoryzm, manieryzm.
Chronologia epoki jest trudna do sprecyzowania, ponieważ barok swymi korzeniami tkwi jeszcze w XVI stuleciu, a w niektórych krajach europejskich jego schyłek przypada na pierwszą połowę wieku XVIII, gdy rozwija się już oświecenie.
Za kolebkę baroku uznaje się Włochy. Tu rozwinął się marinizm, tu ważne dzieło Jerozolima wyzwolona napisze Tasso. We Francji, gdzie narasta absolutyzm królewski, dwór narzuca określoną etykietę, wystawność, nawet stroje. Literatura zwraca się ku wzorcom klasycznym. Swoje komedie piszą Molier, Corneille, Racine, słynnymi bajkami zabłyśnie La Fontaine, Sztukę poetycką napisze Boileau.
Hiszpania zasłynie z Cervantesa i jego Don Kichota z la Manchy, dramatów Calderona de la Barci i poezji Gorgory. W Anglii nadal tworzy Szekspir (szczególnie jego sonety przynależą do baroku). Milton pisze słynny Raj utracony.
Zobacz też : Styl barokowy w literaturze
