Oświecenie polskie dzieli się na trzy okresy:
- faza wstępna - do 1764 r. - czasy saskie,
- II faza - epoka stanisławowska - 1764-1795,
- III faza - schyłek - do 1822 r.
W I fazie w prozie i działalności oświatowej dostrzec można znamiona rozpoczynającego się przełomu kulturalnego.
Publicyści domagają się reform ustrojowych, ulżenia doli chłopa, ograniczenia liberum veto, wzmocnienia wojska i usprawnienia administracji państwowej. Najwybitniejszy przedstawiciel tendencji reformatorskich, Stanisław Konarski postuluje wprowadzenie wychowania i nauczania opartego na naukach ścisłych (1741 - zakłada Collegium Nobilium), potępia karę chłosty, wprowadza naukę języka ojczystego zamiast łaciny, zaleca łączenie teorii z praktyką.
Dużą rolę odgrywa w tym czasie teatr. Wprawdzie należy do dworu królewskiego, spełnia jednak rolę instytucji publicznej; goszczą tu zespoły teatralne z Włoch, Francji i Niemiec ze sztukami Corneille’a, Racine’a, Woltera, Moliera.
Ważnym wydarzeniem kulturalnym jest założenie Biblioteki Załuskich. Największy rozkwit polskiego oświecenia przypada na epokę stanisławowską. Jest to okres obfitujący w ważne wydarzenia polityczne (konfederacja barska, pierwszy rozbiór Polski, Konstytucja 3 Maja, Targowica, drugi rozbiór, powstanie kościuszkowskie, wreszcie trzeci rozbiór i całkowity upadek państwa).
Następują zmiany w życiu gospodarczym, wzrasta ilość manufaktur, rozwija się komunikacja, ożywa handel. Kraj wyzwala się ze stanu zacofania, nabiera cech nowoczesnego państwa. Od 1674 r., kiedy na tronie zasiada Stanisław August Poniatowski, powstają najważniejsze instytucje życia kulturalnego i politycznego.
Obóz skupiony wokół króla podejmuje walkę z sarmacką ciemnotą i wprowadza konieczne reformy. W 1765 r. powstaje w Warszawie stały teatr publiczny, gdzie wystawia się sztuki Bohomolca, Zabłockiego, Bogusławskiego.
Utwory krytykują zabobony szlachty, głupotę, zacofanie, uleganie obcym wpływom. Zaczyna ukazywać się „Monitor”, czasopismo walczące z polskimi wadami narodowymi, propagujące nowe hasła i wzorce, nawołujące do reform.
W tym samym roku powstaje Szkoła Rycerska czyli Korpus Kadetów. Celem tej instytucji jest przygotowanie młodych ludzi do służby wojskowej. Zwraca się uwagę na wykształcenie intelektualne oraz wychowanie patriotyczne i moralne. W latach siedemdziesiątych wysoką pozycję zdobywają spotkania u króla w Zamku lub Łazienkach, tzw. obiady czwartkowe. Najwybitniejsi poeci, publicyści, działacze polityczni mają okazję dyskutować, czytać swoje utwory, omawiać plany reform.
Nieoficjalnym organem tych spotkań stało się pierwsze w Polsce czasopismo literackie „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. W 1773 r. na wniosek króla powołano Komisję Edukacji Narodowej, pierwsze w Europie ministerstwo oświaty.
Zobacz też : Ignacy Krasicki - powieści
Utworzono również Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które jako cel stawiało opracowywanie i wydawanie podręczników. Zreformowano również Akademie: Wileńską i Krakowską, podporządkowano im szkoły średnie i elementarne. Uwieńczeniem działalności reformatorskiej okazała się Konstytucja 3 Maja w 1791 r.
Upadek państwa polskiego kończy epokę stanisławowską, ale okres ten zaowocował wielkim rozwojem kulturalnym i literackim. Miejsce czołowego twórcy polskiego słusznie należy się Ignacemu Krasickiemu, poecie, który walczył piórem o reformy kraju, wykazał się aktywnością w życiu publicznym, patriotyzmem i troską o kraj.
W dziedzinie literatury zasłużyli się ponadto: Adam Naruszewicz, redaktor „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych” i autor satyr; J. U. Niemcewicz, twórca dramatu Powrót posła; F. Bohomolec, F. Zabłocki; F. Karpiński , autor sentymentalnych sielanek. Pisarze Sejmu Wielkiego - S. Staszic, H. Kołłątaj, F. S. Jezierski podejmowali rozpaczliwe próby zreformowania kraju, wzmocnienia wewnętrznego i odnowienia dawnej potęgi Rzeczypospolitej.
Zobacz tez : Ignacy Krasicki - poematy heroikomiczne
Po roku 1795 następuje stopniowy schyłek oświecenia w Polsce. Epoka napoleońska zdominowała życie narodu, literatura owocuje nadal utworami, nie stanowią one jednak siły organizującej wyobraźnię narodową.
