Empiryzm
Drugi obok racjonalizmu prąd oświecenia, empiryzm, uznaje doświadczenie (empirę) za jedyny sposób poznania świata. Nazwa wywodzi się z łacińskiego „empirus” - oparty na doświadczeniu, greckiego „emperikos” - doświadczony oraz greckiego „peira” oznaczającego próbę, eksperyment. Za twórcę empiryzmu uważa się Franciszka Bacona (1561 - 1626), angielskiego filozofa, prawnika i polityka.
Podstawą jego empirycznej teorii było przekonanie, że proces poznania świata i prawdy opiera się na doświadczeniu i eksperymencie. Za prawdziwe można uznać jedynie to, co da się potwierdzić praktycznie, na drodze doświadczenia. Najważniejszą nauką jest przyrodoznawstwo, a istotną rolę w poznawaniu świata odgrywa metoda indukcyjna, tj. uznawanie wpływów jednych zjawisk na inne. Naukowe podstawy empiryzmu określił John Locke (1632 - 1704), angielski uczony (zob. Filozofia). Jest autorem metody psychologicznej i genetycznej jako sposobu poznania świata. Doświadczenie podzielił na postrzeżenie i refleksje.
Empiryzm stał się źródłem rozwoju nauk przyrodniczych i zachwiania dogmatów religijnych. Stąd zrodził się deizm - pogląd uznający istnienie Boga i jego nakazów moralnych, lecz odrzucający możliwość ingerencji boskiej w sprawy świata oraz ateizm - punkt widzenia odrzucający istnienie Boga i świata pozagrobowego. Pojawił się również sensualizm - pogląd dowodzący, że źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe (dotyk, zapach, smak), one bowiem są jedynym odbiciem rzeczywistości i tylko dzięki nim można poznać otaczający świat.
Racjonalizm
Podstawowy prąd umysłowy epoki oświecenia. Opiera się na rozumie, odrzuca objawienie i uczucie jako kryteria poznania prawdy. Termin wywodzi się z łaciny: „ratio” - rozum oraz „rationalis” - rozumowy. Racjonalizm wywodzi się od filozofii Kartezjusza (1596-1650), uczonego francuskiego, który swój system oparł na fundamentalnym przeświadczeniu: „cogito ergo sum” (myślę więc jestem). Punktem wyjścia poglądów Kartezjusza jest przekonanie, że jedynym źródłem rzetelnej wiedzy jest ludzki rozum, zaś przesądy, uprzedzenia i zabobony należy odrzucić.
Do dzisiaj racjonalistą nazywa się człowieka, który kieruje się w życiu rozumem, a nie intuicją czy metafizyką. Rozum bowiem jest „władcą i przewodnikiem duszy ludzkiej”. Podobne poglądy propagował Baruch Spinoza (1632 - 1677), który utrzymywał, że za prawdziwe może być uznane jedynie to, co daje się określić za pomocą rozumu. Za wzór nauki uznawał matematykę, a za najwyższe dobro - poznanie, w tym również poznanie Boga.
Racjonalizm krytykował wierzenia religijne, w skrajnych przypadkach odrzucał religię całkowicie, co znalazło odzwierciedlenie w deizmie i ateizmie.
Libertynizm
Początki libertynizmu sięgają XVII w. Libertynami nazywa się wszystkich ludzi, których charakteryzowała postawa wolnomyślicielska i krytyczna w stosunku do religii, podważająca autorytet Kościoła i kleru oraz do ogólnie przyjętych norm moralnych. W praktyce znajdowała ona wyraz w literaturze nacechowanej sceptycyzmem filozoficznym i racjonalizmem. W XVII w. libertynizm nabrał charakteru ruchu filozoficznego, lecz w wieku XVIII objawił się dodatkowo w dziedzinie obyczajowej. Z pojęciem tym łączono bowiem pewien styl życia odznaczający się nadmierną swobodą, zwłaszcza w sferze erotyki. Przedstawicieli tego kierunku cechuje wyzwolenie z przesądów, wyłamywanie się z obowiązujących norm moralnych, poruszanie w literaturze tematów drastycznych, gorszących, co z kolei spowoduje głosy krytyczne i oburzenie społeczne.
Zobacz też : Wprowadzenie do epoki oświecenia
Symbolem libertyna stał się nonszalancki arystokrata, spędzający życie na ucztach i hulankach, nie uznający przyjętych wzorców etycznych, odrzucający religię. Za głównego przedstawiciela tego kierunku uważa się markiza de Sade. Jego burzliwe życie obfitowało w liczne romanse, przygody i pobyty w więzieniu (spędził tam prawie 30 lat, tam też napisał większość swoich utworów). Uważał, że człowiek winien jest posłuszeństwo Naturze, a moralność określana przez społeczne konwenanse jest jej całkowicie obca. Natura w imię wolności własnej i każdej jednostki potępia jakikolwiek porządek polityczny, społeczny czy moralny, natomiast jej udziałem są zbrodnie, seks, przemoc, instynkty sadomasochistyczne i okrucieństwo.
Samo życie jest przecież zmaganiem się, nieustanną walką i przemocą wobec norm i praw przyrody. Libertynizm przyczynił się do ustanowienia „prawd natury”, których głównym założeniem była wolność seksualna, wolność myśli i poczynań, rozkwit indywidualności wyzwolonej z zakazów i przesądów.
W literaturze polskiej libertynizm znalazł swoje odbicie w życiu i twórczości S. Trembeckiego i T. K. Węgierskiego.
Człowiek oświecenia
Z portretów oświecenia europejskiego i polskiego patrzą postacie w białych upudrowanych perukach, z koronkowymi żabotami i mankietami, w wytwornych surdutach,ozdobionych często drogimi kamieniami i orderami państwowymi. Wydawałoby się - ludzie przyzwyczajeni do luksusów i wytwornego życia. Ale pamiętać należy, że taka właśnie była moda; życie kulturalne i umysłowe toczyło się głównie w pałacach i salonach, a człowiek oświecenia musiał być wytworny i elegancki. Człowiek oświecenia to przede wszystkim racjonalista, ceniący rozum jako podstawowy wyznacznik działań ludzkich. Reprezentował erudycję, znajomość historii i literatury światowej, dobre wykształcenie, szacunek dla nauki i osiągnięć technicznych.
Zobacz też : Podłoże polityczno - społeczne epoki
Kierował się wskazaniami rozumu, odrzucał uczucia oraz sądy oparte jedynie na domysłach i przeczuciach. Bronił swoich przekonań (Wolter był za nie więziony w Bastylii), domagał się równości i poszanowania praw wszystkich obywateli. W utworach Woltera, Diderota, Staszica, Kołłątaja pojawiły się wystąpienia przeciw despotyzmowi, uciskowi niższych warstw społecznych, wołanie o demokrację i mądre reformy państwowe.
Człowiek oświecenia to przecież wolnomyśliciel. Hasła wolności, równości i braterstwa przyświecały rewolucji francuskiej i Deklaracji niepodległości w Stanach Zjednoczonych. Przedstawiciel XVIII wieku ceni wiedzę, zwłaszcza nauki przyrodnicze, walczy z ciemnotą i przesądami.
Cechuje go także humanitaryzm i przekonanie, że człowiek mądry może być dobry. Dlatego występuje w obronie słabych i skrzywdzonych. Postępuje zgodnie z obowiązującymi zasadami moralnymi, lecz jednocześnie występuje przeciw skostniałym instytucjom Kościoła. Domaga się oddzielenia Kościoła od państwa, swobody wyznaniowej i tolerancji dla innych wyznań. W skrajnych wypadkach to ateista odrzucający całkowicie potrzebę religii.
Taką postawą cechują się głównie libertyni, negujący wartości moralne i etyczne, traktujący życie jako możliwość swobody uczuciowej i erotycznej (markiz de Sade) lub nonszalanccy arystokraci, spędzający czas na ucztach i hazardzie (np. Trembecki). Innym nieco wzorcem jest sentymentalny kochanek, czuły śpiewak serca i natury, obrońca duszy człowieka i przeżyć wewnętrznych.
Człowiek oświecenia to także „honnete home” - „człowiek z towarzystwa”, posiadający doskonałe maniery, umiejący znaleźć się w towarzystwie, tryskający dowcipem, a przy tym prawy obywatel, pełniący znaczne funkcje państwowe i interesujący się losami swego kraju (np. biskup I. Krasicki). Tak naprawdę nie ma jednego wzorca człowieka oświecenia typowego dla tej epoki, bo ona sama jest niezwykle różnorodna, wielostylowa, złożona.
