Nurt plebejski
Piszą oni fraszki, utwory dramatyczne, satyrę i lirykę, często anonimowo lub pod przybranymi pseudonimami. Tego typu piśmiennictwo nazywa się często literaturą sowizdrzalską. Stanowiła ona rodzaj „krzywego zwierciadła”, w którym odbijały się problemy życia społecznego.
Utwór Lamenty chłopskie na pany pokazuje ponury obraz życia chłopskiego, nie zawierający jednak akcentów walki społecznej. Literatura sowizdrzalska dopuszcza do głosu bohatera plebejskiego i ujawnia jego punkt widzenia.
W innym utworze zatytułowanym Wyprawa plebańska jedna z postaci - Albertus, prototyp późniejszego wojaka Szwejka - w sposób prowokacyjny manifestuje swój brak zainteresowania wojną. Cały dialog skierowany jest przeciw rycerstwu i jego ideałom.
Najwybitniejszy przedstawiciel nurtu plebejskiego, Jan z Kijan, wydaje w 1814 r. zbiór fraszek zatytułowany Nowy Sowiźrzał albo raczej Nowyźrzał. Rozpoczyna się ona wierszem Do czytelnika paskudnika, a cały cykl opiera się na dowcipie słownym, który służy ośmieszeniu wyrażeń podniosłych w literaturze wysokiej.
W innej fraszce Na nowego Sowiźrzała Jan z Kijan rozwija przeciwstawienie bohatera „starego” i „nowego”; ten stary to zwycięski błazen, wesołek umiejący przechytrzyć możnych tego świata; nowy natomiast nie może oszukać nikogo, bo nastały nowe czasy i „Prędko byś teraz wisioł albo by cię ścięto”.
Inny ton przybiera wiersz Janowi Kochanowskiemu na jego compositia. Autor uznaje wyższość poezji czarnoleskiej nad twórczością innych poetów, a rzesza „podrabiaczy” tylko okrada mistrza i żeruje na jego osiągnięciach. Literatura sowizdrzalska adresowana jest do szerokiego ogółu, wydawana w tanich, niestarannych wydaniach.
Zobacz też : Sytuacja społeczno-polityczna Polski
Nurt mieszczański
Inaczej nieco prezentuje się literatura mieszczańska. Twórcami jej są wykształceni przedstawiciele mieszczaństwa, np. Jan Jurkowski, Walenty Rozdzieński, Adam Jarzębski.
Jan Jurkowski (ok. 1580-1635) studiował na Akademii Krakowskiej, potem przebywał na dworach Tęczyńskich i Mniszków. Jest autorem satyry Poselstwo z Dzikich Pól, w której dokonuje ostrego ataku na wady szlachty. Wytyka ucisk chłopów, niedbałość o obronę kraju, upadek moralny. Żąda dopuszczenia niższych warstw do udziału w obronie ojczyzny.
Akcenty antyszlacheckie pojawiają się także w Tragedii o polskim Scilurusie, w której krytykuje stosunek społeczeństwa polskiego do nauki i wykształcenia. Inne utwory polityczne (Lech wzbudzony..., Chorągiew Wandalinowa) nawołują do pomszczenia klęski w wojnie z Moskwą, do wojny z Turkami, przestrzegają przed skutkami samowoli.
Walery Rozdzieński (ok. 1560-1622) jest autorem Officina Ferraria albo Huta i warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego. Jest to poemat opisowy poświęcony pracy kowali-hutników, unikat na tle literatury szlacheckiej.
Pokazuje ciężką pracę, nędzę, ale też korzyści płynące z tego zawodu. Przedstawia przegląd ważniejszych kuźnic w Polsce, opisuje „porządek gospodarstwa kuźniczego”. Utwór nie szczędzi szczegółowego opisu człowieka znającego się na swoim rzemiośle, zawiera również legendy i przesądy górnicze.
Adam Jarzębski (ur. przed 1590 r.) mieszczanin warszawski, właściciel kamienicy, muzyk i kompozytor, wydał Gościniec abo krótkie opisanie Warszawy. Przedstawił w nim miasto, Zamek Królewski, kościoły i ulice, sporo uwagi poświęcił kapeli królewskiej i teatrowi, wyliczył wsławione rody mieszczańskie, wspomniał o herbie miejskim z Syreną.
Zobacz też : Filozofia baroku
