Nurt dworski
Magnateria i elita szlachecka skupiona na dworach królewskim i magnackich skierowała uwagę „na zewnątrz”. Byli to „bywalcy świata”, władający obcymi językami, czytający najnowsze dzieła zagraniczne, wykształceni, kształcący swoje dzieci również za granicą. Czerpali inspiracje z Europy, hołdowali zachodnim wzorcom i preferowali kosmopolityzm (pogląd oparty na stawisku, że ojczyzną człowieka jest cały świat) w stroju i obyczaju.
Za tą „międzynarodowością” kryło się lekceważenie dla kultury rodzimej. Reprezentantami nurtu dworskiego byli w większości ludzie na stanowiskach, często dyplomaci (np. J. A. Morsztyn, Naborowski), dla których poezja była działalnością uboczną. W nurcie dworskim szczególne zastosowanie znalazły dwa kierunki poetyckie: marinizm i konceptyzm.
Utwory miały zaskakiwać niezwykłością formy i oczarowywać bogactwem słownictwa, nietypowym pomysłem. Ważna była strona estetyczna wiersza, mniej jego treść. Kładziono nacisk na piękno formalne, dobór słów, metaforykę, antytezy, paradoksy. Powstaje w ten sposób poezja salonowa, błyskotliwa i intelektualna o treści często błahej, czasem wręcz żartobliwej i frywolnej.
W Polsce mistrzem sztuki marinizmu i konceptyzmu okazali się J. A. Morsztyn (np. sonet Do trupa) i D. Naborowski.
Zobacz też : Jan Andrzej Morsztyn - biografia
Nurt ziemiański (sarmatyzm)
Nazwa Sarmata wywodzi się od legendarnego ludu zasiedlającego w połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. ziemie nad dolną Wołgą. W XVI w. upowszechnił się pogląd o sarmackim pochodzeniu Słowian, w tym również Polaków. Sarmatyzm jest typowo polską, oryginalną w skali europejskiej ideologią. Jest to pogląd o szczególnym pochodzeniu szlachty polskiej.
Rozwój tej ideologii przypada właśnie na koniec XVI i początek XVII w., trwa jeszcze w wieku XVIII. Legendarnemu ludowi przypisywano wiele wspaniałych cech charakteru, np. dumę, waleczność, męstwo, patriotyzm. Podobne cechy przypisywała sobie polska szlachta, która stworzyła wielki mit o swym sarmackim pochodzeniu.
Służyło to gloryfikacji własnego stanu, jego funkcji historycznej i politycznej. Podkreślanie historycznych zasług i cnót bohaterskich przodków prowadziło do konserwatyzmu, marzeń o powrocie do przeszłości i odrodzeniu podupadłych cnót. Łączyło się to z egoizmem klasowym oraz izolowaniem innych stanów.
Jednocześnie głęboki jest kult swojskości, rodzinności i tradycji. Ideologia sarmacka z czasem prowadzi do negacji wszystkiego, co nowe i obce. Szlachta sarmacka uważała się za bractwo (nazywano się wzajemnie „braćmi”). Ustaliły się wspólne i jednolite formy zachowania, postępowania i rozumowania, głównie o charakterze tradycyjnym, konserwatywnym.
Szlachcic - sarmata stał na straży tradycji i rodzimej kultury, bronił wolności szlacheckiej i ustroju państwa, nie dopuszczał do żadnych zmian i reform. Wierny był religii katolickiej, nie przyjmował żadnych nowinek reformacji.
Nie doceniał nauki, był często prostacki i rubaszny. Kochał przepych, wystawność i przesadną ceremonialność. Przywiązany był do narodowego stroju szlacheckiego (kontusz, żupan, pas, szabelka u boku).
Doskonale znał prawa gwarantujące jego „złotą wolność”, umiał przemawiać kwieciście i z patosem. U schyłku wieku ideologia sarmacka krzepnie i tężeje, na początku XVIII w. stanie się symbolem wstecznictwa i ciemnoty. Tę ideologię w pełni odzwierciedla literatura ziemiańska (szlachecka). Jej czołowym przedstawicielem jest J. Ch. Pasek, autor słynnych Pamiętników oraz Wacław Potocki, twórca Wojny chocimskiej.
Zobacz też : Wacław Potocki - biografia
