Klasycyzm
Klasycyzm jako doktryna literacka i typ literatury ukształtował się we Francji w XVII w. Stawiał literaturze zadania tworzenia sztuki dydaktycznej, propagował cnoty i wartości pielęgnowane w środowisku dworskim, a jego podstawą stał się racjonalizm. Poezję uznawano za „naukę wyzwoloną” i przypisywano jej funkcje poznawcze. Podstawowym kryterium stał się rozum, któremu całkowicie podporządkowano wyobraźnię. Literatura miała być oparta na wiedzy i służyć celom praktycznym. Poznawanie świata było możliwe dzięki zmysłom, ale dopiero rozum dokonuje selekcji wrażeń i obserwacji, czyli poznaje istotę rzeczy. Nawet z natury należy wybierać tylko to, co piękne, tzn. przyzwoite, moralne. Klasycyzm odrzucał całkowicie indywidualizm i subiektywizm.
W Polsce klasycyzm jako nurt literacki pojawił się w połowie XVIII w. i rozwijał się głównie w latach 1765-1787, tj. w czasach stanisławowskich. Najważniejszymi jego reprezentantami byli: I. Krasicki, A. Naruszewicz, F. Zabłocki, J. U. Niemcewicz, F. Bohomolec. Klasycyzm polskiego oświecenia tworzy literaturę zaangażowaną w sprawy kraju, przypisuje poezji cele utylitarne (użytkowe), wraca do ideałów starożytnych. Ukształtowały się dwa typy polskiego klasycyzmu. Pierwszy wywodził się z założeń racjonalistycznych, wyrażał dominację rozumu, uznawał „porządek moralny” i przypisywał literaturze zadania dydaktyczno-wychowawcze.
Zadaniem literatury było przeobrażenie świadomości społecznej, przygotowanie odbiorcy do przemian i reform. Do celów oświeceniowej dydaktyki, do wyrażania nowych postaw i konfliktów, przydać się mogły jedynie mniejsze formy literackie, takie jak: oda, list poetycki, sielanka, poemat opisowy, bajka, satyra i poemat heroikomiczny oraz - z form większych - powieść. Poezja tego typu klasycyzmu ma charakter satyryczny, uczy poprzez wyśmiewanie.
Drugi typ polskiego klasycyzmu opiera się na ideologii oświeceniowego libertynizmu i epikureizmu. W tym świetle nowy nurt cechuje klasyczna postawa (czasem nawet buntownicza) wobec ówczesnej rzeczywistości. Przedstawiciele tego kierunku nie stawiają sobie celów dydaktycznych, nie zamierzają zmieniać świata, preferują jedynie wolność i swobodę w korzystaniu z przyjemności życia.
Sentymentalizm
W latach osiemdziesiątych rozwinął się w Polsce nowy kierunek - sentymentalizm. Jego początki, głównie w powieści i dramacie, zaznaczyły się już wcześniej w literaturze Zachodu (nazwa stylu pochodzi od utworu L. Sterne’a Podróż sentymentalna, a za „ojca” nurtu uchodzi J. J. Rousseeau). Sentymentalizm cechuje nasilenie pierwiastka uczuciowego i erotycznego. Obiektem zainteresowania stają się przeżycia wewnętrzne człowieka. Pojawiają się motywy ludowe, występują autentyczni przedstawiciele wsi (w przeciwieństwie do barokowych imion Laura, Filon, Palmira teraz są to Jasio, Zosia, Kuba i Marysia).
Nowy jest typ podmiotu lirycznego - człowiek czuły, prezentujący sferę doznań prywatnych, subiektywnych. Do głosu dochodzi czułostkowość i sztuczna afektacja. Obok tego pojawiają się obrazy przyrody. Miłość, uczucia ludzkie „odbywają się” w naturalnym krajobrazie rodzinnym, wśród pól i łąk, kwiatów i drzew. Poezja zachwyca się naturą, zestawia przeżycia osobiste podmiotu lirycznego z obrazami przyrody.
Również dramat sentymentalny skupia uwagę na postaciach z ludu, przedstawia ich sytuacje osobiste, przeżycia i konflikty. Według sentymentalistów literatura ma kształtować więzi międzyludzkie, wyrażać wnętrze człowieka, odzwierciedlać duszę ludzką. Tematem utworów tego nurtu staje się wieś ukazana sielankowo lub realistycznie.
Idealizuje się przeszłość, przeciwstawiając ją zepsutej teraźniejszości. Ideałem staje się wrażliwa jednostka ludzka, przeżywająca rozterki natury egzystencjalnej, rozważająca nad swoim miejscem w świecie. Gatunkiem, który najbardziej oddaje sentymentalną wrażliwość i uczuciowość jest sielanka. Najwybitniejszym przedstawicielem polskiego sentymentalizmu był Franciszek Karpiński.
Zobacz też : Franciszek Karpiński - utwory wybrane
Rokoko
Styl rokokowy obejmuje nie tylko literaturę, lecz także malarstwo, architekturę, muzykę i wzorce obyczajowe. Rozwinął się głównie we Francji pod koniec XVIII w., za czasów Ludwika XV i jego faworyty markizy de Pompadour. W centrum zainteresowań znajduje się dążenie do uzyskania maksimum szczęścia i rozkoszy. Miłość rozumiana jest jako przeżycie zmysłowe. Ważna jest nie sama miłość, lecz metoda uwodzenia, gra bezwzględna i cyniczna, ubrana w wykwintne formy oraz perwersyjne dekoracje.
Sztuka rezygnuje z surowego dydaktyzmu, nabiera charakteru buduarowego, wyszukanej elegancji. W malarstwie przeważają motywy roślinne, kwiaty, formy muszli, małe amorki, serca przebite strzałą oraz sceny pasterskie. W literaturze rokoko objawia się upodobaniem do małych form, wyrafinowanych kompozycji przy pozornej prostocie środków i perwersyjnym zestawieniu kontrastujących ze sobą elementów. W Polsce rokoko rozwija się i ugruntowuje się za czasów stanisławowskich.
Objawia się dworską galanterią, grą miłosną oraz naśladowaniem wzorów francuskich. W postawach zauważa się libertyńskie umiłowanie wolności, pojawiają się postacie fircyków, modnych kawalerów i modnych żon. Programową akceptację rokoka zauważa się w pismach Adama Czartoryskiego, który podkreślał walory artystyczne dzieł literackich, znaczenie dobrego smaku, „czułości” i „delikatności”. Program poezji rokokowej sformułował Józef Szymanowski w Listach o guście. Według niego gust to czułość, delikatność i trafność.
„Czułość” oznacza przede wszystkim wrażliwość na piękno i dobro. „Czułość to skutek, że staramy się w piśmie chwytać te piękności, które tkliwym duszom podobać się mogą” - pisze autor. Nie ma więc to pojęcie analogii z sentymentalnym poszukiwaniem nowego wzoru uczuciowego i z powrotem do natury. Z kolei „delikatność” pozwala dostrzec najbardziej wyrafinowane piękności. „Trafność” stanowi najważniejszy i ostateczny przymiot smaku - kategorię intelektualną, dzięki której można dokonywać wyborów obrazów i myśli.
Szymanowski odrzuca wszelkie reguły i przykłady z przeszłości, akceptuje jedynie tylko te, które powstały w wykwintnej atmosferze salonów. Uważa, że ogłady poetyckiej nabywa się jedynie wśród ludzi kulturalnych. W inspirowaniu sztuki rokoko przyznaje wyższą rolę kobietom, gdyż natura wyposażyła je w piękno, wrodzoną delikatność i wrażliwość. Do grona zwolenników nurtu rokokowego oprócz J. Szymanowskiego można zaliczyć Kniaźnina, Ignacego i Stanisława Potockich.
Zobacz też : Ignacy Krasicki - poematy heroikomiczne
