Najwybitniejszy przedstawiciel niemieckiego romantyzmu urodził się we Frankfurcie nad Menem jako syn cesarskiego urzędnika. Podjął studia prawnicze w Lipsku,
ale ze względu na zainteresowania literaturą i teatrem studiował historię sztuki, uczył się rysunku i malarstwa. Pasjonowały go dzieje religii, czytał stare księgi dotyczące alchemii i czarnoksięstwa. Po uzyskaniu dyplomu doktora praw powrócił do rodzinnego miasta i objął stanowisko adwokata. Praktykę zawodową kontynuował
potem w Wetzlar i Weimarze. Dużo podróżował, m.in. do Włoch, był również na ziemiach polskich (na Śląsku, w Krakowie i Częstochowie).
Zaprzyjaźnił się z Schillerem, wspólnie zajmowali się teatrem. W Weimarze gościł również u siebie A. Mickiewicza i A. Odyńca (Mickiewicz był wielkim wielbicielem Goethego, pisał o nim: „Goethe we wszystkich prawie dziełach ukazuje się coraz innym i nieskończenie rozmaitym”). W ostatnich latach życia interesował się sztuką Wschodu, uczył się wschodnich języków, uporządkował też cały swój dorobek literacki. Zmarł w Weimarze (dziś jeszcze znajduje się tam jego dom i pamiątki po nim).
Goethe przeżył w swoim życiu wiele miłości, być może to barwne życie uczuciowe wpłynęło na kształt jego twórczości. Młodzieńczą miłością była Małgorzata, takie
imię dał bohaterce Fausta, obdarzył ją również cechami swej innej ukochanej, Fryderyki Brion. Podczas pobytu u przyjaciela na wsi poznał na balu Charlottę Buff.
Zakochał się w niej, chociaż była narzeczoną jego przyjaciela Kestnera, jednak romans zakończył się wyjazdem poety. W tym samym czasie dowiedział się o śmierci
jednego ze swych znajomych, który popełnił samobójstwo z powodu miłości do zamężnej kobiety.
Przeżyte uczucia własne oraz wieść o tragedii znajomego przyczyniły się do powstania najznakomitszego jego dzieła - powieści epistolarnej Cierpienia młodego Wertera (1774). Napisał ponadto: dramaty Faust (1768-1831), Götz von Berlichingen (1773), ballady (np. Rybka, Król Olch, Śpiewak) oraz wiersze miłosne i autobiografię "Z mojego życia. Prawda i zmyślenia".
Cierpienia młodego Wertera
Powieść epistolarna J.W. Goethego (tj. pisana w formie listów tytułowego bohatera do jego przyjaciela Wilhelma) opowiada o wielkiej, nieszczęśliwej i zakończonej tragicznie miłości. Młody, wykształcony i subtelny Werter wyjeżdża na wieś, by dojść do siebie po tajemniczym romansie. Tam poznaje Lottę, piękną i pełną uroku dziewczynę, która jest zaręczona z nieobecnym chwilowo Albertem. Początkowa przyjaźń dwojga ludzi zamienia się z czasem w wielką namiętność ze strony młodzieńca.
Jest to miłość czysto platoniczna, potem przekształca się we wszechogarniające szaleństwo odbierające bohaterowi zmysły i rozum. Werter próbuje uwolnić się od swej namiętności, wyjeżdża, usuwa się z życia dziewczyny, ale nie może żyć z dala od niej.
Powraca jednak i wciąż ją odwiedza, zadręcza wręcz swą obecnością, staje się wkrótce natrętem w domu szczęśliwych małżonków. Miłość do Lotty jest silniejsza od rozumu, od poczucia honoru, niszczy bohatera, popycha go do samozagłady. Werter wpada w depresję nie mogąc widywać swej ukochanej, przeżywa udręki i rozpacza, nawiedzają go samobójcze myśli.
Gdy Lotta decyduje się zerwać całkowicie znajomość z szaleńczo zakochanym młodzieńcem, ten popełnia samobójstwo. Czynami Wertera rządzi uczucie. Jest bardzo słabym, biernym, poddającym się obezwładniającej namiętności człowiekiem. Nie chce odbierać ukochanej innemu mężczyźnie, ale też nie potrafi wyrzucić jej ze swojego serca. Niezdecydowany; nie umie podjąć męskiej decyzji. Mimo że wykształcony, oczytany, nie jest w stanie poradzić sobie z własną słabością; jego uczucie okazuje się być silniejsze.
Od jego imienia przyjęło się określać pewien typ postawy, tzw. Werteryzm, podobny do zachowań bohatera utworu Goethego. Werteryzm oznacza skrajnie uczuciową postawę; patrzenie na rzeczywistość przez pryzmat marzeń i poezji, odczuwanie „bólu świata”. Cechuje go również niegodzenie się ze światem i jego problemami przy jednoczesnej bierności i uległości oraz wyobcowanie i izolację. Po ukazaniu się utworu Goethego zapanowała moda na werteryzm objawiająca się falą naśladowania bohatera strojem, zachowaniem, nawet zdarzały się przypadki samobójstw. Utwór wywołał wiele rozgłosu, stał się ogromnym wydarzeniem literackim i kulturalnym.
Faust
Treść dramatu wykorzystuje motyw legendy o starym, średniowiecznym alchemiku - doktorze Fauście, który całe swe życie spędził na poszukiwaniu prawdy i chociaż przeczytał wiele uczonych ksiąg, nie poznał żadnej tajemnicy życia, nie zgłębił istoty dobra i zła, nie zrozumiał sensu istnienia człowieka. Ów rozgoryczony i zawiedziony
starzec otrzymuje nagle wielką szansę. Oto Bóg zezwala Szatanowi, by użył wobec Fausta swoich sztuczek w celu doprowadzenia jego duszy do upadku. Diabeł
zjawia się przed uczonym w chwili jego największego załamania i proponuje mu wieczną młodość i możliwość podróżowania w czasie i przestrzeni.
Odmłodzony Faust przemierza świat, próbując zgłębić jego tajniki, poznaje wiele dziedzin życia i nauki, przeżywa miłość do Gretchen (Małgorzaty), ale nie udaje mu się osiągnąć zamierzonego celu, nigdy nie poznał całej prawdy, praw niedostępnych zwykłym śmiertelnikom.
Kiedy wypowiedział słowa: „chwilo, trwaj”, diabeł posiadł jego duszę, lecz dobry Bóg w nagrodę za ciągłą życiową aktywność uratował uczonego. Utwór porusza ogólnoludzki problem - marzeń człowieka o nieśmiertelności i znalezieniu odpowiedzi na pytania o sens życia, istotę śmierci, dobra i zła. To pragnienie, pojawiające się często nie tylko w literaturze romantycznej, zostało nazwane faustyzmem.
Diabeł i człowiek to para bohaterów, którzy podejmują ze sobą walkę. Mefistofeles w dramacie Goethego to uczony profesor, przebiegły, szatańsko sprytny i inteligentny
osobnik. Faust jest postacią niezwykle aktywną, wciąż poszukuje prawdy i to czyni go bohaterem pozytywnym. Dopóki jest „w ruchu”, w działaniu, nic mu nie zagraża. Diabeł zwycięży wówczas, gdy człowiek sprzeniewierzy się swojej aktywności i zapragnie zatrzymać czas. Ale Faust to człowiek nieszczęśliwy, gdyż mimo szansy, jaką otrzymał, nie jest w stanie zgłębić tajemnicy życia i świata. „Szukał mądrości - doszedł do rozpaczy; szukał szczęścia - doszedł do zbrodni” - napisze o nim A. Odyniec w Listach z podróży. Utwór Goethego to przykład nowego gatunku, jaki wytworzył romantyzm - dramatu romantycznego. Cechuje go wielowątkowość, brak jedności miejsca, akcji i czasu. Dramat romantyczny zapoczątkował zupełnie nowy sposób widzenia teatru.
Zobacz też : Miłość romantyczna
Król Olch (inny tytuł Król Elfów)
Treść ballady oparta jest na ludowych wierzeniach w istnienie tajemniczego Króla Olszyn (lub Elfów), który zamieszkuje stawy, drzewa nad wodą, porywa do swego królestwa wybranych ludzi. Fabuła jest bardzo tajemnicza i baśniowa. Oto nocą na koniu jedzie ojciec z chorym synkiem. Majaczące w gorączce dziecko widzi wokół siebie inny, dziwny świat: oto Król Olszyn mami go obietnicami pięknego, lepszego świata i pragnie go tam zabrać. Dziecko symbolizuje romantyczną wrażliwość, uczuciowość i wiarę w świat pozazmysłowy, nierealny (wszak w romantyzmie dziecko zostało obdarzone talentem „widzenia” tego, co niewidzialne dla oka).
Ojciec natomiast jest realistą, nie rozumie przerażenia chłopca, jego „wewnętrzne widzenie” zostało przytępione przez racjonalny, rozumowy sposób myślenia.
Dziecko umiera w ramionach ojca, tajemniczy Król Olch zwyciężył. Wydarzeniom towarzyszy mrok, mgła, silny wiatr, drzewa pochylające nad jeźdźcem swe gałęzie przybierają różne kształty, odgłos końskich kopyt, szelest olszynowych liści. Krajobraz sprzyja wywołaniu nastroju niesamowitości, grozy, tajemniczości.
Ballada jest zapowiedzią charakterystycznego dla romantyzmu zainteresowania metafizyczną, irracjonalną stroną świata, do której dostać się można jedynie poprzez śmierć. Drugą istotna cechą ballady jest jej ludowość - treść opiera się na ludowych wierzeniach, utwór budową przypomina pieśń gminną.
Zobacz też : Adam Mickiewicz - liryki
