Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
Powieść I. Krasickiego jest utworem, który łączy w sobie prawie wszystkie elementy nowoczesnej oświeceniowej powieści: satyryczno-obyczajowej, przygodowej, robinsonady połączonej z utopią. Trzy księgi stanowią zwartą całość. Pierwsza opisuje młodość i dojrzewanie tytułowego bohatera w szlacheckim dworku rodziców, w szkołach publicznych, edukację pod kierunkiem domowego nauczyciela Damona, pobyt w stolicy, próbę działalności politycznej w trybunale, wreszcie zagraniczne wojaże i ucieczkę zadłużonego młodzieńca przed więzieniem.
Obrazy te mają na celu ośmieszenie Polski sarmackiej, wadliwego, ogłupiającego systemu nauczania polegającego na przygotowaniu młodego człowieka do zabaw i miłostek, bałaganu w instytucjach społecznych i politycznych, szkodliwości istniejących wzorców obyczajowych. Mikołaj czyta ogłupiające powieści sentymentalne, wpada w złe towarzystwo, prowadzi hulaszczy tryb życia, trwoni majątek, popada w długi i kłopoty z prawem, procesuje się i niszczy swój majątek.
W drugiej księdze po ucieczce z Amsterdamu bohater dostaje się na statek, w czasie burzy morskiej fala wyrzuca go na brzeg nieznanej wyspy, którą zamieszkuje nieznany lud Nipuanów. Tu Doświadczyński poznaje utopijną wizję życia w „stanie natury”. Lud Nipu zajmuje się uprawą ziemi, nie zna rzemiosł, czci Najwyższą Istność bez misteriów i kapłanów, ceni podstawowe cnoty przekazywane z pokolenia na pokolenie: miłość, zgodę i sprawiedliwość; żyje bez fałszu i zakłamania.
Ideał społeczeństwa nie skażonego destrukcyjnym wpływem cywilizacji, opartego na zgodzie człowieka z otaczającym go światem, miał być dla Krasickiego formą krytyki zwyrodniałych form społecznych XVIII w. Księga trzecia z kolei opowiada o powrocie bohatera do świata cywilizowanego, próbie wzięcia udziału w naprawie Rzeczypospolitej, wreszcie wycofaniu się z życia politycznego i gospodarowaniu na własnej ziemi.
Mikołaj odradza się moralnie dzięki pracy, odnajduje szczęście w wykonywaniu zwykłych obowiązków ziemianina, dba o swoich poddanych, staje się człowiekiem wrażliwym na ludzką krzywdę.
„Poddani są ze mnie kontenci, sąsiedzi się ze mną nie kłócą, w domu mam porządek, za domem zgodę” - stwierdza z zadowoleniem. Powieść osadzona jest w realiach społecznych i politycznych, posiada cele dydaktyczne i wychowawcze oraz typową kompozycję: formę relacji pamiętnikarskiej, wyraziście zarysowaną osobowość bohatera, która podlega przemianom, żywą fabułę, zachodnie elementy utopijne, obecność opisów przyrody.
Autor operuje chłodną, satyryczną narracją, wykorzystuje po mistrzowsku parodię, czasem wprowadza styl rezonerski, kaznodziejski. Dzięki temu utwór cieszył się wielką poczytności, w ciągu trzech lat doczekał się czterech wydań. Dalsze losy Mikołaja Doświadczyńskiego przedstawił Krasicki w następnej swej powieści.
Zobacz też : Podłoże polityczno - społeczne epoki
Pan Podstoli
Powieść I. Krasickiego wyrosła na podłożu dyskusji prowadzonych w „Monitorze” na temat nowoczesnego bohatera szlacheckiego. Konstrukcja utworu opiera się na narracji pierwszoplanowej reportera, który wyjeżdża w teren i spotyka interesującą, otoczoną powszechnym szacunkiem postać tytułowego bohatera oraz narracji samego bohatera, który opowiada o sobie i swoim życiu. Powieść łączy więc charakter reportażu z traktatem.
Stanowi również kontynuację losów Mikołaja Doświadczyńskiego z poprzedniej powieści Krasickiego.
Bohater, człowiek już w starszym wieku, realizuje system wartości wyniesionych z wyspy Nipu. Gospodaruje na swojej ziemi we wsi wprawdzie pańszczyźnianej, ale o całkowicie nowym systemie. W chłopach uznaje równe mu pod względem moralnym istoty, myślące i zdolne do przeżywania uczuć. Pragnie ich przygotować do uwolnienia z poddaństwa, poddaje ich oświeceniowej edukacji. Jest wzorem ziemianina obywatela, człowieka wykształconego, pracowitego, odznaczającego się nowoczesną postawą.
Nie lubi cudzoziemczyzny, walczy z przesądami i zabobonami. Treścią wypowiedzi bohatera są aktualne zagadnienia społeczne, ekonomiczne, obyczajowe i pedagogiczne. Reprezentują one umiarkowane poglądy społeczne, Podstoli bowiem rozumie oświecenie jako uzdrowienie stosunków gospodarczych kraju i podniesienie ogólnej kultury i oświaty.
Nawiązuje do mitu ziemiańskiej arkadii, preferuje tradycje wzorcowego żywota gospodarza na małym folwarku, wprowadza jednak unowocześnienia, odrzuca to, co złe i zwyrodniałe. Powieść odzwierciedla więc poglądy autora świadczące o nowoczesnym sposobie spojrzenia na problemy społeczne kraju.
Zobacz też : Ignacy Krasicki - utwory wybrane
