Kartezjusza (1596 - 1650) uważa się za ojca racjonalizmu. Głosił on, że rozum stanowi jedyne źródło prawdziwej wiedzy i kryterium prawdy. Najważniejsza jest myśl („cogito, ergo sum” - myślę, więc jestem). Myśl, a więc rozum, umożliwiają człowiekowi poznanie. Racjonaliści nazywają rozum „władcą i przewodnikiem duszy ludzkiej”.
Kontynuatorem kartezjańskiego racjonalizmu był filozof holenderski Baruch Spinoza (1632 - 1677).
Utrzymywał, że prawdziwe poznanie można osiągnąć jedynie przy pomocy rozumu. Prawdziwe jest tylko to, co można rozumowo wyjaśnić i uzasadnić. Za wzór nauki uznawał matematykę, a za najwyższe dobro - poznanie.
Franciszek Bacon (1561 - 1626), myśliciel angielski, filozof, prawnik i polityk, rozstrzygającą rolę w poznawaniu świata przypisywał zmysłom i doświadczeniu.
Opracował reguły rozumowania indukcyjnego, opierającego się na doświadczeniu i eksperymencie. Za prawdziwe może być uznane jedynie to, co można potwierdzić praktycznie, na drodze doświadczenia. Najważniejszą z nauk jest przyrodoznawstwo.
Teoretykiem empiryzmu stał się John Locke (1632 - 1704), uczony angielski. Określił on naukowe podstawy tego prądu umysłowego.
Naczelnym zadaniem filozofii uczynił poznanie. Jest twórcą słynnej koncepcji „tabula rasa” („czysta tablica”), zgodnie z którą człowiek rodzi się jako czysta, nie zapisana karta i dopiero w trakcie rozwoju, podczas życia ta karta zapisuje się cechami osobowości, kształtuje się rozum i charakter.
Kontynuatorem poglądów Locke’a jest Anglik Dawid Hume (1711 - 1776). Głosi hasła utylitaryzmu. Według Hume’a, każdy powinien dążyć w swoim życiu do bycia użytecznym i pożytecznym dla innych, a także do osiągnięcia szczęścia powszechnego (tj. szczęścia największej liczby osób). Ale to dążenie nie powinno odbywać się kosztem jednostki, również jednostka nie może być szczęśliwa kosztem całej społeczności.
Utylitaryzm pozwala człowiekowi oświecenia odnaleźć swoje miejsce w świecie: nie należy żyć dla Boga, ale dla innych ludzi; ku dobru i pożytkowi ogólnemu. W dziedzinie poznania Hume głosił, że „nie ma nic w umyśle, czego nie byłoby przedtem w zmyśle”, a za główne zadanie filozofów uważał badanie wrażeń zmysłowych. Jako agnostyk twierdził, że dogmaty nie są możliwe do udowodnienia, wykluczał również istnienie cudów jako rzeczy niezgodnej z rozumem.
Zobacz też : Podłoże społeczno-polityczne epoki
W filozofii oświecenia francuskiego ważną rolę odegrali encyklopedyści. Tacy wielcy pisarze, jak Wolter, Monteskiusz (Montesquieu), Rousseau, Diderot i d’Alembert stworzyli Wielką Encyklopedię Francuską - wspaniałe, pomnikowe dzieło oświecenia, wyrażające ducha i atmosferę epoki. Do filozofów oświecenia zalicza się również Immanuela Kanta (1755 - 1804), geniusza z Królewca.
Dokonał on rewolucji w myśleniu filozoficznym, udowodnił, że wiedza pochodzi z doświadczenia, a doświadczenie to produkt rozumu. U schyłku XVIII w. pojawia się protest przeciwko dominacji rozumu. Zarzuca się jego zwolennikom, że sam rozum nie wystarczy do opisania człowieka, a racjonalizm jest zbyt jednostronny.
Daje o sobie znać nurt irracjonalistyczny głoszący, iż rzeczywistość jest niedostępna poznaniu rozumowemu a istotniejsze od tego są wiara intuicja i instynkt. To nowe hasło zapoczątkuje epokę romantyzmu.
