Dramat jako gatunek literacki wywodzi się z obchodów świąt Dionizosa, boga urodzaju i wiecznej beztroski, narodzin i śmierci, z którymi związane były specjalne obrzędy oraz procesje. Towarzyszyły im śpiewy chórów i tańce wieśniaków, przebranych w skóry koźle, imitujących satyrów.
Z tych obrzędów wywodzą się tragedia i komedia. Nazwa „tragedia” pochodzi się od słów: „ode” - pieśń i „tragos” - „kozioł” (stąd „pieśń kozłów”). Pieśń śpiewana przez „kozłów” nazywana była także dytyrambem.
Komedia oznaczała pierwotnie „pieśń w wesołym pochodzie”, w którym niesione były symbole płodności, a ludowi wesołkowie śpiewali pieśni falliczne, z czasem zaś były to całe scenki obyczajowe i mitologiczne. Proces powstawania tragedii zaczął się na wsi, a za jej twórcę uważa się Tespisa z Attyki, który wyćwiczywszy swój chór jeździł z nim od wsi do wsi, zapraszany przez ludność.
Początkowo treść tragedii stanowiły dzieje Dionizosa, z czasem zaczęto wykorzystywać tematykę innych mitów, a nawet fakty historyczne. Pierwotna budowa tragedii opierała się na dialogu prowadzonym przez Koryfeusza (aktora, przewodnika, który „opowiadał” akcję) z chórem. Sceny z aktorem i chórem powtarzały się na przemian. Najpierw był tzw. prologos - aktor wygłaszał zapowiedź tragedii i wprowadził w akcję.
Po nim następował parados - na scenę wchodził chór z pieśnią. Potem na przemian przeplatały się ze sobą: epeisodiony (sceny z aktorem) i stasimony (pieśni chóru). W epeisodionach aktor „opowiadał” akcję, która działa się przeważnie poza sceną, chór zaś reagował na te wiadomości pieśnią. Punktem szczytowym tragedii były zawsze perypetia, będące przełomem w akcji dramatycznej, kończącej się katastrofą czyli klęską bohatera.
Zobacz też : Poeci greccy
Ostatnia część tragedii to exodos - ostatnia pieśń chóru i jego wyjście. W tej postaci utwór tragiczny był więc kombinacją partii lirycznych z partiami opowiadającymi o charakterze podniosłym wprawdzie, ale epickim. Rozwój tragedii szedł w kierunku ograniczania roli chóru i elementu opowiadającego na rzecz elementu dramatycznego, przenoszącego coraz więcej akcji na scenę.
Stopniowo też miejsce jednego aktora zajmowało najpierw dwóch (u Ajschylosa) i trzech (u Sofoklesa). Poza powyższym układem kompozycyjnym tragedię cechowały trzy jedności: jedność czasu - akcja musiała się rozegrać w ciągu doby, najczęściej między wschodem a zachodem słońca; jedność miejsca - akcja rozgrywała się cały czas w jednym miejscu; jedność akcji - tragedia przedstawiała jeden wątek wydarzeń. Istotą tragedii był konflikt tragiczny, wynikający z istnienia przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi trudno jest dokonać wyboru, gdyż każda decyzja pociąga za sobą klęskę bohatera.
Ponadto na uwagę zasługuje fakt, że w Starożytnej Grecji na scenie występowali wyłącznie mężczyźni, a dla podwyższenia swego wzrostu nosili obuwie na wysokich koturnach, na twarze zaś zakładali maski.
Do najwybitniejszych twórców tragedii greckiej należą: Tespis - żyjący w VI w. p.n.e., Ajschylos - V w. p.n.e., Sofokles - IV w. p.n.e., Eurypides - IV w. p.n.e. Natomiast
mistrzem komedii był Arystofanes żyjący w IV w. przed Chrystusem.
Ajschylos
Żył w latach 525 - 456 przed Chrystusem. Urodzony w Eleusis, poszedł śladami swoich poprzedników - Tespisa i Frynichosa. Do naszych czasów przechowało się pięć tragedii:
- Persowie (wystawiona 472 p.n.e.),
- Błagalnice, Siedmiu przeciw Tebom (467),
- Oresteja (458),
- Prometeusz skowany.
Tragedia Persowie rozgrywa się w pałacu w Suzach po bitwie pod Salaminą. Najpierw chór sędziwych Persów, a potem Posłaniec, przynoszą królowej matce, Atossie, przeraźliwą wieść o Salaminie. Królowa wywołuje ducha zmarłego męża Dariusza i szuka u niego rady w nieszczęściu. Na scenie pojawi się również przegrany król Kserkses, przeżywający klęskę. Treść tragedii Błagalnice opiera się na micie z dziejów argejskich o pięćdziesięciu córkach Danaosa uciekających przed pragnącymi je poślubić pięćdziesięcioma synami Ajgyptosa.
W utworze Siedmiu przeciw Tebom przedstawił Ajschylos walkę skłóconych braci tebańskich: atakującego miasto Polinejkesa oraz broniącego jego murów Eteoklesa. W zakończeniu słychać zapowiedź Antygony, że sprzeciwi się starszyźnie tebańskiej, która każe z czcią pogrzebać Eteoklesa, zaś Polinejkesa rzucić na pożarcie psom. Tragedia Oresteja składa się z dwóch części. W pierwszej opowiada autor (Agamemnon) o powrocie króla Myken, pogromcy Troi, do domu, gdzie wita go żona Klitajmestra.
Agamemnon przywiózł ze sobą Kasandrę, najpiękniejszą z córek Priama, słynną wróżkę. Klitajmestra zabija męża i jego domniemaną kochankę, potem triumfalnie staje na czele Mykeńczyków z ukochanym Ajgistosem. W drugiej części (Ofiarnice) nieszczęsna mężobójczyni oczekuje, modląc się, sprawiedliwości. Przybywa i daje się rozpoznać jej brat Orestes, którego niegdyś uratowała jako małego chłopca i wyprawiła daleko. Ten zabija uzurpatorów. W części trzeciej rozgrywa się tragedia Orestesa.
Prometeusz skowany to najgłośniejsze dzieło Ajschylosa. Opowiada historię Tytana, obrońcy i dobroczyńcy ludzi, który został przez bogów ukarany przykuciem do skały.
Arystofanes
Żył w latach 448 - ok. 380 przed Chrystusem. Jest autorem komedii, z których zachowały się następujące:
- Biesiadnicy (wystawiona w 427 p.n.e.) - wykształceniu ówczesnych Ateńczyków przeciwstawił autor dawną tężyznę wiejską.
- Acharnejczycy (425) - protest przeciw wojnie peloponeskiej i całej niedoli Aten, zwłaszcza zarazie.
- Rycerze (424). Komedia przedstawia dwóch wodzów ateńskich: Demostenesa i Nikiasza, niewolników Demosa, którego „wodzi za nos” swymi pochlebstwami przebiegły Kleon.
- Chmury (423) - komedia wyśmiewająca Sokratesa i całą „nową” filozofię.
- Pokój (421) - wołanie o sukces rokowań mających zapewnić pokój zawarty przez Nikiasza.
- Ptaki (414 - baśń o dwóch Ateńczykach, którzy - zmęczeni nadmiarem procesów sądowych w mieście - szukają króla Tereusa i odchodzą w świat ptaków.
- Żaby (405) - opowieść o Dionizosie, który zstępuje do podziemia zmarłych poetów - Ajschylosa i Eurypidesa.
Zobacz też :
Eurypides
Żył w latach 480 - 406 przed Chrystusem na Salaminie. Dziś znamy osiemnaście jego tragedii. Należą do nich:
- Alkestis (438),
- Medea (431),
- Hippolitos (428),
- Heraklidzi, Błagalnice, Andromacha (ok. 426),
- Hekabe (ok. 424),
- Trojanki (415),
- Hellena (412),
- Orestes (408),
- Fenicjanki, Ifigenia w Taurydzie, Bachantki.
Alkestis to niby-tragedia, gdyż kończy się szczęśliwie. Opowiada o królu Admecie, który ma wkrótce umrzeć. Na jego dworze gości sam Apollo (wysłany tu za jakieś przewinienia przez Zeusa). Wybłagał on od bóstw zgodę na przedłużenie królowi życia, jeśli ktoś zechce dobrowolnie za niego umrzeć. Chętnych jednak brak. Dopiero Alkestis, wierna żona, oddaje życie za męża. Ulituje się nad nią Herakles i wydrze ją z rąk Tanatosa.
Tragedia Heraklidzi opowiada o tym, jak po śmierci Heraklesa jego matka Alkmena i jego dzieci, przy pomocy króla Demofoonta, syna Tezeusza, mogą zatriumfować nad prześladującym ich królem Myken - Eurysteusem. Inne tragedie Eurypidesa również wykorzystują znane mity i postacie ze świata ludzi i bogów.
Zobacz też : Literatura grecka
