W Katolicyzmie rozwód, tzn. rozwiązanie węzła małżeńskiego jest możliwy tylko w jednej, specyficznej sytuacji. Doktryna religijna zakłada, że związek małżeński ma być trwały i nierozerwalny, tak więc aby doszło do jego rozwiązania, należy stwierdzić jego nieważność, która powoduje takie skutki, jak gdyby zawarcie małżeństwa nie doszło do skutku.
Już na początku należy zaznaczyć, że rozwód cywilny nie powoduje automatycznie rozwiązania małżeństwa kościelnego – tak samo rozwiązanie małżeństwa na gruncie wyznaniowym nie powoduje rozwodu na gruncie prawa cywilnego. O ile można zawrzeć tzw. małżeństwo wyznaniowe o skutkach cywilnych (czyli popularne małżeństwo kościelne, które tworzy więź również na gruncie prawa), tak rozwiązywanie małżeństwa kościelnego jest zupełnie niezależne od rozwodu cywilnego.
Wynika to z art. 10 Konkordatu:
3. Orzekanie o ważności małżeństwa kanonicznego, a także w innych sprawach małżeńskich przewidzianych w prawie kanonicznym, należy do wyłącznej kompetencji władzy kościelnej.
Czyli tylko władza kościelna, na gruncie przepisów prawa kanonicznego, może decydować o dalszych losach kościelnego małżeństwa. Może zdarzyć się sytuacja, że na gruncie prawa cywilnego doszło do rozwodu i następnie do zawarcia nowego małżeństwa, podczas gdy w świetle prawa kanonicznego wciąż ważne jest pierwsze małżeństwo.
W prawie kanonicznym nie istnieje wyrażenie „rozwód”. Jak wspomniałem wcześniej, wynika to z doktrynalnego podejścia do małżeństwa – trwałego i nierozerwalnego. Mimo to, że forma „rozwód kościelny” jest błędna, dla ułatwienia zrozumienia tekstu, będę się nią posługiwał do końca artykułu. Należy jednak pamiętać, że poprawnie powinno się stosować określenie „stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego”.
Procedura rozwodu kościelnego
Tak, jak wszystko związane z prawem, tak i rozwód kościelny posiada pewną procedurę, której należy przestrzegać. Zasadą podstawową jest, że nieważność stwierdza Sąd Biskupi. To właśnie do odpowiedniego Sądu Biskupiego (to, który Sąd Biskupi jest właściwy dla rozwodu określa się na podstawie miejsca zawarcia małżeństwa – sprawdzamy więc w Internecie, który Sąd jest przypisany do diecezji w której zawarliśmy małżeństwo) kierujemy tzw. skargę powodową o nieważność małżeństwa. Jest to w czystej postaci odpowiednik pozwu z prawa cywilnego.
W rozwinięciu należy dokładnie opisać przebieg małżeństwa. Tzn. piszemy gdzie małżeństwo zostało zawarte, jakie mogą być powody unieważnienia, które z małżonków pierwsze odeszło, jakie były stosunki przedmałżeńskie przyszłych małżonków etc. Wskazujemy dowody i powołujemy świadków – najlepiej, aby było ich kilku.
Po złożeniu naszej skargi Sąd przystąpi do jej rozpatrzenia. W pierwszej fazie musi określić tytuł, z jakiego będzie toczyło się postępowanie. Na tym etapie może zostać wysłuchana druga strona, zaś Sąd określi tzw. „formułę wątpliwości”. Następnie rozpoczyna się postępowanie dowodowe, w czasie którego bardzo często duże znaczenie mają biegli, którzy mogą określić, czy faktycznie istnieje dany problem.
Gdy postępowanie dowodowe zostanie zamknięte, rozpoczyna się tzw. etap publikacji akt, podczas którego strony mogą zapoznać się z aktami sprawy (na żadnym innym etapie nie jest to możliwe!). Ma tutaj miejsce tzw. głos obrończy za nieważnością małżeństwa, zaś na koniec głos zabiera Obrońca Węzła Małżeńskiego, który ma przedstawić argumenty przeciw stwierdzeniu nieważności. Na koniec Sąd wydaje wyrok I instancji. W prawie kościelnym istnieje zasada dwóch zgodnych wyroków, aby strony mogły w przyszłości zawrzeć nowe małżeństwo. Wyrok I instancji musi znaleźć potwierdzenie w jeszcze jednym wyroku albo odpowiednim dekrecie zatwierdzającym go.
W czasie rozwodu warto jest skorzystać z usług profesjonalnych adwokatów kościelnych, których pomoc na każdym etapie postępowania może okazać się niezbędna. Być może taka usługa jest dość kosztowna, lecz nie zapominajmy, że z punktu widzenia Kościoła jest rzeczą niezwykle trudną uzyskać korzystny dla nas wyrok.
Przesłanki stwierdzenia nieważności małżeństwa kościelnego
Wiek – kan. 1083 (podane numery artykułów dotyczą Kodeksu Prawa Kanonicznego)
Ograniczeniem wiekowym jest 16 lat dla mężczyzny i 14 lat dla kobiety. Pamiętajmy jednak, że małżeństwo zawarte pomiędzy tak młodymi małżonkami nigdy nie będzie ważne w świetle prawa cywilnego (tam mamy do czynienia z barierą wieku 18 lat, przy czym jest możliwy wyjątek, stwierdzony przez sąd, dla 16 letniej kobiety). Konferencja Episkopatu może ustalić wyższy wiek dla zawarcia małżeństwa.
Impotencja i bezpłodność – kan. 1084 w zw. z kan. 1098
Impotencja powoduje nieważność małżeństwa „z samej jego natury” – pamiętajmy, że w świetle prawa kościelnego natura małżeństwa zasadza się właśnie między innymi na skonsumowaniu go – wszak celem małżeństwa jest zawarcie rodziny i spłodzenie potomków.
Bezpłodność jest regulowana nieco inaczej. Sama w sobie nie stanowi przeszkody do zawarcia małżeństwa ani nie stanowi podstawy do stwierdzenia jego nieważności. Należy jednak czytać ten artykuł w związku z kan. 1098, czyli jeśli małżonek przed zawarciem małżeństwa wiedział o tym, że jest bezpłodny i nie poinformował o danym fakcie współmałżonka, wtedy zawarł małżeństwo, które jest nieważne.
Istnienie wcześniejszego małżeństwa – kan. 1085
Jeśli wcześniej zostało zawarte małżeństwo, nie można w świetle prawa kościelnego zawrzeć nowego małżeństwa, zanim stare małżeństwo nie zostanie rozwiązane lub uznane za nieważne przez Sąd Biskupi. Czyli nawet jeśli istnieją ewidentne przesłanki stwierdzenia nieważności pierwszego małżeństwa (np. współmałżonek był impotentem) albo przesłanki rozwiązania go (nie doszło do skonsumowania małżeństwa) i tak należy rozwiązać przed Sądem Biskupim dawne małżeństwo z dopełnieniem wszystkich procedur.
Małżeństwo pomiędzy ochrzczonym a nie ochrzczonym – kan. 1086 w zw. z kan. 1125 i 1126
Podstawową zasadą jest zakaz małżeństwa pomiędzy członkiem Kościoła Katolickiego a osobą spoza Kościoła. W tym wypadku o przynależności do Kościoła stanowi chrzest i brak dokumentów stwierdzających odstąpienie od wiary. Oczywiście istnieje możliwość zawarcia małżeństwa pomiędzy ochrzczonym a nie ochrzczonym, jednak jest do tego potrzebna zgoda ordynariusza.
Święcenia kapłańskie bądź śluby czystości w instytucie zakonnym - kan. 1087 i 1088
Porwanie – kan. 1089
Nieważne jest małżeństwo gdy mężczyzna uprowadził kobietę i zmusił ją do zawarcia owego małżeństwa, chyba, że po uwolnieniu kobieta sama wyraziła taką wolę.
Spowodowanie śmierci w celu zwolnienia z obowiązku małżeńskiego – kan. 1090
Jak wiemy, jedynym prawdziwie skutecznym końcem małżeństwa kościelnego jest śmierć współmałżonka. Jeśli jednak w celu zawarcia nowego małżeństwa jakaś osoba zabije swojego współmałżonka lub współmałżonka osoby którą chce poślubić, wtedy kolejne małżeństwo będzie nieważne. Nie chodzi tutaj tylko o bezpośrednie spowodowanie śmierci – może to być wina także moralna (np. podżeganie, pomocnictwo etc.).
Pokrewieństwo – kan. 1091
Zakazane są wszelkie małżeństwa w linii prostej (np. syn – matka, wnuk – babcia). Prawo kościelne znacznie ostrzej traktuje małżeństwa między krewnymi w linii bocznej niż prawo cywilne – wg. prawa polskiego zakazane jest tylko małżeństwo między rodzeństwem, zaś według prawa kościelnego zakazane są wszelkie małżeństwa między krewnymi w linii bocznej aż do 4 stopnia pokrewieństwa (czyli np. małżeństwo kuzyna i kuzynki będzie dopuszczalne przez prawo świeckie, natomiast prawo kościelne zabrania tego). Tak samo zakazane jest małżeństwo między powinowatymi w linii prostej (czyli np. mąż, po śmierci żony, nie będzie mógł się pobrać z jej matką). Również zakazane jest małżeństwo pomiędzy osobami związanymi węzłem adopcji aż do drugiego stopnia w linii bocznej (czyli zakazane będzie zarówno małżeństwo z przybraną córką jak i z jej siostrą).
Inne istotne przesłanki nieważności małżeństwa
Powody natury psychicznej – kan. 1095
Można wyróżnić tutaj 3 podstawowe przesłanki, które wykluczają możliwość skutecznego zawarcia małżeństwa:
- niepełnosprawność umysłowa – tzw. „pozbawienie wystarczającego używania rozumu” – czyli de facto, jeżeli niepełnosprawność umysłowa danej osoby jest tak duża, że uniemożliwia ona racjonalne podejmowanie decyzji,
- zaburzenia psychiczne w postrzeganiu praw i obowiązków małżeńskich – czyli sytuacja w której dana osoba, przez wzgląd właśnie na zaburzenia psychiczne, nie jest w stanie prawidłowo rozpoznać swoich obowiązków małżeńskich,
- przyczyny natury psychicznej, które uniemożliwiają podjęcie istotnych obowiązków małżeńskich.
Nieświadomość konieczności współżycia małżeńskiego – kan. 1096
W wypadku nieletnich istnieje konieczność uświadomienia im, że małżeństwo wiąże się z koniecznością współżycia seksualnego nakierowanego na posiadanie potomstwa. Brak takiej świadomości może skutkować nieważnością małżeństwa.
Błąd co do osoby i co do przymiotu osoby która ma zostać małżonkiem – kan. 1097
Podstęp – kan. 1098
Chodzi tu o sytuację, kiedy dana osoba specjalnie wprowadziła drugą w błąd, zatajając czy ukrywając jakąś swoją cechę niezbędną dla istnienia węzła małżeńskiego albo wbrew rzeczywistości przypisując ją sobie.
Błąd co do sakramentu – kan. 1099
Zawarcie małżeństwa pod warunkiem dotyczącym przyszłości – kan. 1102
Rozwiązanie węzła małżeńskiego
Mimo podstawowej zasady dotyczącej nierozerwalności małżeństwa, istnieje jednak od niej wyjątek. Ma on miejsce (kan. 1142) gdy małżeństwo nie zostanie „dopełnione”. Oznacza to, że tzw. rozwód w najczystszej jego postaci jest dopuszczalny, jeśli nie doszło do współżycia seksualnego między małżonkami.
Zobacz także:
"I że cię nie opuszczę, aż do ...." Kiedy można wziąć rozwód kościelny?
Alkoholizm a unieważnienie ślubu kościelnego
To już definitywny koniec małżeństwa Katarzyny Skrzyneckiej. Aktorka dostała rozwód kościelny!
