Czym jest żywność ekologiczna?
Podstawowa definicja mówi, że "Produkcja ekologiczna jest ogólnym systemem zarządzania gospodarstwem i produkcji żywności, łączącym najkorzystniejsze dla środowiska praktyki, wysoki stopień różnorodności biologicznej, ochronę zasobów naturalnych, stosowanie wysokich standardów dotyczących dobrostanu zwierząt i metodę produkcji odpowiadającą wymaganiom niektórych konsumentów preferujących wyroby wytwarzane przy użyciu substancji naturalnych
i naturalnych procesów. "*
W praktyce oznacza to, że w produkcji roślinnej zabronione jest m.in. używanie syntetycznych środków ochrony roślin (pestycydów) oraz nawozów mineralnych. Zamiast tego stosowane są wyłącznie naturalne nawozy organiczne (np. komposty) oraz nawozy zielone. Produkcja zwierzęca prowadzona jest bez użycia antybiotyków i hormonów, a otrzymane w ten sposób surowce przetwarza się wyłącznie metodami chroniącymi wartość odżywczą, bez użycia konserwantów, syntetycznych barwników i innych dodatków.
Rolnictwo ekologiczne w Europie i w Polsce
Produkcja ekologiczna rozwija się szybko na całym świecie. Według najnowszych danych, opublikowanych w 2014, w Europie już 11,6 mln hektarów gruntów rolnych, czyli 2,4% wszystkich użytków rolnych, było uprawianych ekologicznie przez prawie 340 000 producentów. Kraje europejskie o największej powierzchni upraw ekologicznych to Hiszpania (1,7 mln ha), Włochy (1,4 mln ha), i Francja (1,1 mln ha). Sprzedaż produktów ekologicznych w Europie w 2014 roku była warta ok. 26,2 mld euro, co oznacza wzrost aż o 7,6% w porównaniu do roku 2013. Największe rynki produktów ekologicznych w 2014 r. to Niemcy (7,9 mld euro), następnie Francja (4,8 mld euro) i Wielka Brytania (2,3 mld euro). Europejski rynek żywności ekologicznej rozwija się bardzo szybko.
Także w Polsce rolnictwo ekologiczne rozwija się bardzo dynamicznie. W roku 2016 w naszym kraju odnotowano 22 435 ekologicznych producentów rolnych gospodarujących na 536 579 ha oraz 705 zakładów ekologicznego przetwórstwa ekologicznego. Co ważne, popyt na krajowe produkty ekologiczne stale rośnie.
Nadzór nad rolnictwem ekologicznym
Skąd wiadomo, że produkt oznaczony jako ekologiczny, rzeczywiście powstał zgodnie z opisanymi powyżej rygorystycznymi wymaganiami? To, że żywność ekologiczna produkowana jest według ścisłych kryteriów i zasad określonych regulacjami Unii Europejskiej gwarantuje system nadzoru, dokładnie opisany w unijnym ustawodawstwie. W Polsce, podobnie jak w większości państw UE, za kontrolę producentów ekologicznych odpowiedzialne są specjalnie powołane w tym celu Jednostki Certyfikujące, upoważnione i nadzorowane przez wyznaczony organ.
Posiadają one uprawnienia pozwalające na przeprowadzanie kontroli, wydawanie i cofanie certyfikatów rolnictwa ekologicznego. Od listopada 2016 r. jest ich w Polsce 11: EKOGWARANCJA PTRE, PNG, COBICO, BIOEKSPERT, BIOCERT MAŁOPOLSKA, POLSKIE CENTRUM BADAŃ I CERTYFIKACJI, AGRO BIO TEST, TÜV RHEINLAND POLSKA, CENTRUM JAKOŚCI AGROEKO, SGS POLSKA i DQS POLSKA.
Czym dokładnie się one zajmują?
Jednostka certyfikująca przeprowadza corocznie dokładną kontrolę każdego podlegającego jej gospodarstwa lub zakładu przetwórczego. Jeśli kontrolowany obiekt spełnia wszystkie wymogi stawiane produkcji ekologicznej, otrzymuje certyfikat ważny przez okres jednego roku. Tylko taki certyfikat uprawnia do sprzedawania płodów rolnych lub produktów spożywczych jako ekologiczne. Dzięki temu wyłącznie gospodarstwa regularnie poddawane kontroli i przechodzące ją pozytywnie mogą oferować wytworzone przez siebie produkty jako ekologiczne, co gwarantuje ich stałą, wysoką jakość. W przypadku gospodarstw rolnych podczas kontroli takich sprawdzany jest sposób produkcji polowej oraz sposób chowu zwierząt, natomiast w przypadku zakładów przetwórczych kontrola obejmuje sposób wytwarzania produktów spożywczych, który musi być zgodny z regulacjami produkcji ekologicznej. Jakimi? Licznymi - jako przykład wysokich wymagań, jakie stawiają, posłużyć może fakt, iż w trakcie ekologicznego przetwarzania dopuszczonych jest tylko 26 naturalnych dodatków do żywności oraz 18 substancji wspomagających. Dla porównania, w przetwórstwie konwencjonalnym stosuje się ponad 600 substancji o charakterze dodatków do żywności, z czego większość to substancje otrzymane syntetycznie. Przepisy ekologiczne wykluczają również stosowanie metod przetwarzania, które mogą zmieniać naturę danego produktu, zalecając staranne przetwarzanie żywności przy wykorzystaniu metod mechanicznych, termicznych i fermentacyjnych.
Dlaczego warto sięgać po żywność ekologiczną?
Konsekwencją opisanych metod produkcji są różnice w zakresie składu chemicznego surowców i produktów ekologicznych w porównaniu do ich odpowiedników konwencjonalnych. Jak wynika z najnowszej publikacji (Barański i in. 2014), surowce ekologiczne w porównaniu z konwencjonalnymi zawierają znacznie mniej pozostałości pestycydów i mniej kadmu będącego groźnym dla zdrowia metalem ciężkim.
Szczególną kategorię w obrębie żywności stanowią produkty dla niemowląt i małych dzieci - tu wymagania jakościowe odnośnie zawartości pestycydów, azotanów czy metali ciężkich są zawsze, także w przypadku produktów rolnictwa konwencjonalnego, bardzo restrykcyjne. Poziomy tych substancji w produktach dla małych dzieci zawsze muszą być odpowiednio niskie, dostosowane do potrzeb małych, szczególnie jeszcze wrażliwych, organizmów. W produkcji żywności przeznaczonej dla niemowląt i małych dzieci, zarówno ekologicznej jak i pozyskiwanej konwencjonalnie, konieczne jest zatem stosowanie szczególnie wysokich standardów. Dodatkowym atutem ekologicznej żywności dla niemowląt i małych dzieci jest jednak dbałość o środowisko, wpisana w zasady jej pozyskiwania. Pozwala ona na bardziej efektywne zarządzanie zasobami naturalnymi, które przecież nie są niewyczerpane, oraz zachowanie naturalnego krajobrazu tak, by mogły się nim cieszyć także kolejne pokolenia.
Niezwykle istotną korzyścią płynącą z konsumpcji żywności ekologicznej jest wyższa zawartość związków bioaktywnych, niektórych witamin i substancji mineralnych (np. witaminy C, magnezu czy żelaza) w porównaniu do żywności konwencjonalnej. Szczególnie ważne jest bogactwo polifenoli, które mogą zmniejszać ryzyko wielu chorób. Surowce ekologiczne są ponadto bogatsze w cukry, kwasy organiczne i olejki eteryczne, co powoduje, że są z reguły lepiej oceniane sensorycznie niż surowce konwencjonalne – mają silniejszy smak i zapach, typowy dla danego surowca. Konsumenci oceniają go jako bardziej "marchwiowy" w przypadku marchwi lub bardziej "jabłkowy" w przypadku jabłek.
Jak dotąd badań naukowych dotyczących wpływu żywności ekologicznej na zdrowie ludzi jest niewiele, jednak niektóre z nich dostarczają ciekawych rezultatów. Badania holenderskie wykazały, że małe dzieci matek, które w okresie ciąży i karmienia piersią komponowały swoją dietę przynajmniej
w 90% z surowców ekologicznych, istotnie rzadziej zapadały na alergie skórne. Podobnie w Szwecji wykazano, że dzieci szkolne z rodzin spożywających wyłącznie żywność ekologiczną dwukrotnie rzadziej chorowały na alergie różnych typów w porównaniu do dzieci z rodzin kontrolnych.
Ile kosztuje ekologiczna żywność?
Cena surowców i produktów ekologicznych jest we wszystkich krajach wyższa w porównaniu do ich odpowiedników konwencjonalnych. Różnica ta wynika przede wszystkim z dwóch kwestii – po pierwsze produkcja ekologiczna wymaga większego nakładu robocizny, gdyż wiele prac jest nadal wykonywanych ręcznie, a po drugie wydajność tej produkcji – zarówno plony roślin jak wydajność produkcji zwierzęcej – jest wg światowych badań o 20 % niższa niż w produkcji konwencjonalnej. To z kolei wynika z niestosowania żadnych syntetycznych środków przyspieszających wzrost roślin
i zwierząt, procesy te odbywają się w sposób naturalny, zgodny z potencjałem genetycznym danego gatunku.
Sposób, w jaki otrzymywana jest żywność ekologiczna znacząco różni się od metod pozyskiwania żywności konwencjonalnej. Szczególny szacunek do otaczającej człowieka przyrody, w tym do wszystkich żywych istot zamieszkujących biosferę, a także naturalność i dążenie do prostoty, która
z niej wynika, wpisane są od początku w ideę rolnictwa ekologicznego. Dzięki temu wybór żywności ekologicznej to coś więcej niż zwykła decyzja zakupowa – to dobry sposób, by na co dzień troszczyć się o naszą planetę i przyszłe pokolenia, które ją po nas odziedziczą.
Prof. dr hab. Maria Ewa Rembiałkowska
Pracuje w Zakładzie Żywności Ekologicznej na Wydziale Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. W aktywności badawczej zajmuje się wartością odżywczą surowców z produkcji ekologicznej i konwencjonalnej oraz wpływem żywności ekologicznej na zdrowie ludzi i zwierząt. Jest prezesem Stowarzyszenia Forum Rolnictwa Ekologicznego im. M. Górnego. Prowadzi szereg krajowych i międzynarodowych projektów badawczych oraz wdrożeniowych związanych z rolnictwem i żywnością ekologiczną.
* ROZPORZĄDZENIE RADY (WE) : nr 834/2007 z dnia 28 VI 2007 w sprawie produkcji ekologicznej
i znakowania produktów ekologicznych
Inne akty prawne regulujące produkcję żywności ekologicznej w Polsce i Unii Europejskiej:
ROZPORZĄDZENIE KOMISJI (WE) nr 889/2008 z dnia 5 IX 2008 r. ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych w odniesieniu do produkcji ekologicznej, znakowania i kontroli;
USTAWA z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz.U. Nr 116, poz. 975), kompatybilna
z wymienionymi wyżej aktami prawnymi Unii Europejskiej.
Źródła:
1. Barański, M., Średnicka-Tober, D., Volakakis, N., Seal, Ch., Sanderson, R., Stewart, G.B., Benbrook, Ch., Biavati, B., Markellou, E., Giotis, Ch., Gromadzka-Ostrowska, J., Rembiałkowska, E., Skwarło-Sońta, K., Tahvonen, R., Janovska, D., Niggli, U., Nicot, Ph., Leifert, C. 2014. Higher antioxidant and lower cadmium concentrations and lower incidence of pesticide residues in organically grown crops:
a systematic literature review and meta-analyses, British Journal of Nutrition, 112, 794–811