Urodził się w zamożnej rodzinie szlacheckiej pod Biczem w podgórskich okolicach. Wychował się i wykształcił w szkołach ariańskich. Przez pewien czas służył w wojsku, brał udział w bitwie pod Beresteczkiem.
W 1648 r. ożenił się i osiadł w Łosi, jednej w dziedzicznych wsi. W okresie najazdu szwedzkiego wraz z braćmi poparł Karola Gustawa, potem przeszedł na stronę polską i z własnym oddziałem walczył ze Szwedami.
Gdy rozpoczęły się prześladowania arian, przeszedł pod przymusem na katolicyzm, lecz nie wyrzekł się poglądów dawnego wyznania. Spotkało go wiele przykrości, napadów i oskarżeń z powodu ariańskiego wyznania jego żony Katarzyny.
Po wojnie szwedzkiej Potocki prowadzi osiadły tryb życia. Po śmierci najstarszego syna pisze Treny i Perioda, wzruszający pomnik uczuć rodzicielskich. W tym czasie pisze też panegiryki na cześć Jana Sobieskiego.
U schyłku swego życia przeżywa wiele nieszczęść: śmierć córki, proces o zabójstwo, którego dopuścił się syn Jerzy, śmierć żony, potem syna Jerzego. Ostatnie lata spędza w osamotnieniu zajmując się jedynie pisaniem.
Twórczość Potockiego, mało znana i ceniona za jego życia, zostało odkryta dopiero w XIX w. Wyrasta ona z historycznych i społecznych doświadczeń polskiego szlachcica, z głębokiego przeżycia klęsk i zwycięstw narodu, z żywej reakcji na bieżące wydarzenia.
Potocki jest jednym z najpłodniejszych pisarzy staropolskich, bojownikiem o postęp, prawdę i tolerancję, artystą władającym piękną polszczyzną, malowniczą ,rubaszną i dosadną. Jest najwybitniejszym przedstawicielem nurtu sarmackiego w literaturze polskiej.
Do najbardziej znanych jego utworów należą:
- Poemat Transakcja wojny chocimskiej (1670)
Zobacz też : Wacław Potocki - Wojna chocimska
- Ogród fraszek - zbiór wierszy, na który składają się: wiersze refleksyjne lub gawędziarskie, odtwarzające poglądy na temat wydarzeń w sąsiedztwie, przygód w karczmie i alkowie. Obok krotochwil, nierzadko frywolnych lub obscenicznych, są tu realistyczne scenki z życia szlachty, zawierające ostrą satyrę polityczną. Jedne są krótkie, epigramatyczne, oparte na kalamburze lub grze słów, inne - dłuższe, opowiadające obszerną fabułę.Z patriotyzmu powiatowego płynie fala ciepła i sympatii. Takie spojrzenie nie przeszkadza poecie dostrzec zło w otaczającej go rzeczywistości, krytykować stosunki polityczne i społeczne. Gani więc nieuctwo i pijaństwo,marnotrawstwo i hulanki, zepsucie i ciemnotę duchowieństwa, prywatę i sobkowstwo szlachty, nietolerancję (zwłaszcza słynne „kaduki” ariańskie).
- Moralia - zbiór fraszek poważniejszych w tonie, stanowi rodzaj pamiętnika rozważań nad sprawami tego świata. Znaczna ich część powstała pod wpływem przypowieści Erazma z Rotterdamu zawartych w Aragiach. Poetawykorzystuje często polskie przysłowia, które umieszcza w tytułach fraszek.
- Liczne panegiryki, pisma i pieśni religijne, dialogi i psalmy, kolędy i widowiska jasełkowe; dzieje męki Chrystusa; katalog monarchów i królów polskich.
Jako satyryk, moralista i poeta, wzniósł się Potocki ponad wielu współczesnych mu ludzi pióra. Prześladowany arianin zyskał autorytet dzięki patriotyzmowi
i związkowi z narodem.
Zobacz też : Filozofia baroku
