Powieść opowiada o losach Tomasza Judyma, doktora, dla którego najważniejszym celem życia staje się działalność społeczna na rzecz ubogich i chorych. Bohater pochodzi z rodziny biednego szewca warszawskiego. Wychował się wśród nędzy miejskiego proletariatu, poznał świat pełen głodu, bezrobocia, nędznych suteren, poddaszy.
Dzięki pomocy krewnej udaje mu się skończyć studia medyczne. Po powrocie z Paryża pragnie zainteresować środowisko warszawskich lekarzy ideami poprawy życia najuboższych warstw, lecz spotyka się z niezrozumieniem i nieprzychylnością. Postanawia w pojedynkę, samotnie realizować swoje cele życiowe.
W uzdrowisku w Cisach, sanatorium dla rozkapryszonych, bogatych pań, zainteresuje się również losem chłopów z pobliskich czworaków. Zakłada nawet na ich potrzeby mały szpital. Przyczynę wielu chorób widzi w stawach rybnych, siedlisku zanieczyszczonej wody pitnej i komarów, roznosicieli malarii. Dochodzi do konfliktu z miejscowymi władzami.
Musi opuścić Cisy i szukać pracy lekarza zakładowego przy kopalni w Sosnowcu. Tutaj również dostrzega wstrząsające warunki pracy i życia górników. Postanawia całkowicie oddać się pracy społecznej, walczyć o zdrowie i życie swoich podopiecznych.
Zobacz też : Stefan Żeromski "Wierna rzeka"
Judym to samotny społecznik. Mimo szlachetnych idei, nie jest postacią w pełni pozytywną. Pochodzi z nizin społecznych, ale nienawidzi swojej klasy, brzydzi się nią. Działania jego wynikają z kompleksu niższości, kieruje się emocjami, a nie rozsądkiem. Pragnie zmienić świat na lepszy, ale nie zdaje sobie sprawy, że jego samotna walka nie przyniesie pożądanych efektów. Załamują go pierwsze niepowodzenia, ucieka z Cisów, gdy jest tam najbardziej potrzebny.
Nie walczy do końca, nie stara się zdobyć sojuszników w ludziach, którzy mogą mu pomóc.
Przecenia swoje siły, udowadniając jedynie własną słabość i brak konsekwentnego działania. Wyobcowany ze środowiska proletariatu, nie może również znaleźć sobie miejsca wśród ludzi stojących wyżej w hierarchii społecznej. Jest wrażliwy na zło i krzywdę, czuje potrzebę działania, ale niewiele może. Staje się człowiekiem bezdomnym z własnego wyboru. Odrzuca miłość Joasi Podborskiej oraz szansę szczęścia osobistego.
Uważa, że życie rodzinne przeszkodzi mu w pracy oraz przesłoni jego społecznikowskie idee. Rozstaje się z ukochaną, skazuje siebie na samotność, chociaż do końca nie jest pewien, czy to konieczne. Symbolem jego wewnętrznego rozłamu jest rozdarta sosna, przy której żegna się z Joasią.
Unieszczęśliwia dziewczynę, osobę wrażliwą i delikatną. Obdarza ona Judyma szczerą i gorącą miłością, pragnie czułości i opieki, marzy o szczęśliwej przyszłości wypełnionej wspólną pracą, wzajemnym zrozumieniem i głębokim uczuciem.
Powieść Żeromskiego z niesłychaną pasją demaskatorską odsłania bolesne rany społeczne, prowadzi czytelnika przez cuchnące, brudne zaułki Warszawy, siedlisko chorób i głodu, wiedzie do fabryk stolicy i Zagłębia, ukazuje nieludzkie warunki, w jakich pracuje wynędzniały, zżarty chorobami, cierpiący i wyzyskiwany proletariat.
Pisarz pokazuje obłudną maskę burżuazyjnej dobroczynności, pozorną filantropię, brutalne interesy właścicieli sanatorium w Cisach, dla których ważniejszy jest zysk niż zdrowie i życie rodzin chłopskich, którym zagraża malaria.
Zobacz też : Kierunki literackie i artystyczne
