Urodził się w Strawczynie jako syn podupadłego szlachcica. Dzieciństwo spędził na wsi kieleckiej w atmosferze niedostatku i ciągłej troski o przyszłość. Wcześnie osierocony przez oboje rodziców, zaznał wiele biedy i poniewierki. Gimnazjum w Kielcach udało mu się skończyć dzięki temu, że udzielał korepetycji. Już w okresie nauki dużo czytał, interesował się głównie postępowymi, rewolucyjno-demokratycznymi ideami romantyków; zaczął także stawiać pierwsze kroki na polu literatury pod kierunkiem swego nauczyciela A.G. Bema. W 1886 r. wyjechał do Warszawy i rozpoczął studia na weterynarii.
Dużo wiedzy o jego życiu przynoszą Dzienniki, które pisał w latach 1882-1891. Dowiadujemy się z nich, że Żeromski w 1888 r. z powodu nędzy i trawiącej go gruźlicy musiał przerwać studia i rozpocząć pracę jako guwerner szlacheckich synów. Poznaje przy tym życie szlachty, jej fałszywą moralność, ograniczoność umysłową i wyzyskiwanie ludu wiejskiego. Obserwacje swoje zużytkuje w przyszłej twórczości.
Już w 1895 r. pod pseudonimem Maurycy Zych wydaje zbiór opowiadań Rozdziobią nas kruki, wrony. W rok później ukazują się następne arcydzieła nowelistyki: Zmierzch, Ananke, Doktor Piotr, Siłaczka oraz dramat Grzech. W 1898 r. w Warszawie zostają wydane Utwory powieściowe, w skład których wchodzą: Promień, Cienie, O żołnierzu tułaczu, Tabu. W tym samym roku wychodzi pierwsza powieść Żeromskiego - Syzyfowe prace, utwór autobiograficzny o dojrzewaniu, dorastaniu, poszukiwaniu swojej tożsamości.
Zobacz też : Stefan Żeromski "Syzyfowe prace"
W 1900 r. ukaże się następna powieść - Ludzie bezdomni, w której autor porusza aktualne problemy społeczne i rozprawia się z bezmyślnością społeczeństwa, które obojętnie patrzy na krzywdę, nędzę i chorobę najniższych warstw społecznych. W 1892 r. Żeromski poślubił wdowę Oktawię Radkiewiczową i wyjechał z nią do Szwajcarii, gdzie objął posadę zastępcy bibliotekarza w Muzeum Narodu Polskiego w Rapeswill (1892-1896).
Po powrocie do kraju pracował w Warszawie. W 1904 r. zamieszkał w Zakopanem, a w rok później przeniósł się do Nałęczowa, gdzie prowadził działalność społeczno-patriotyczną. Zmuszony przez władze carskie do opuszczenia Królestwa, przez jakiś czas przebywał w Krakowie i Zakopanem, a w 1909 r. wyjechał do Paryża, po trzech latach znów wrócił do Zakopanego. W 1913 r. ożenił się z malarką Anną Zawadzką. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wrócił do Warszawy.
Ten okres obfituje w liczne utwory. W Echach leśnych (1905) i Urodzie życia powraca do tematu powstania styczniowego. Tragedię powstańców przedstawi także w Wiernej rzece (1912), wzruszającej powieści o miłości i walce o wolność. W 1904 r. ukażą się Popioły, wielkie dzieło historyczne, malujące na tle wojen napoleońskich dramat polskich patriotów szlacheckich i cierpienia chłopów.
Postać Napoleona ukazał Żeromski z surową sprawiedliwością historyka. Dostrzegł w nim nie tylko legendę porywającą za sobą masy żołnierskie, ale też człowieka, który opętany żądzą władzy i podbojów zdradził sprawę wolności i zaprzepaścił nadzieje Polaków na wyzwolenie. Popioły stały się wielką epopeją o tragedii narodu polskiego wciągniętego w orbitę ogromnych wydarzeń historii świata.
Podobna problematyka pojawia się w tragedii Sułkowski (1910). Tytułowy bohater, magnat marzący o obdarowaniu chłopów ziemią to typowy samotny idealista, który musi ponieść klęskę. Sprawa chłopska znajdzie swoje odbicie w sztuce Turoń (1923), gdzie autor przypomni krwawą rozprawę chłopstwa pańszczyźnianego z panami w tzw. rebelii galicyjskiej pod wodzą Szeli. Tematyka historyczna dominuje w Dumie o hetmanie (1908) i Powieści o Udałym Walgierzu (1906).
Rewolucję 1905 r. przyjął Żeromski z sympatią i entuzjazmem, czego dowodem są patetyczne nieco utwory: Sen o szpadzie (1906), Nagi bruk (1906), Nokturn (1907).
Temat rewolucji pojawia się również w dramacie Róża (1909) wydanym pod pseudonimem Józef Katerla. Powieść z 1908 Dzieje grzechu stanowi posępne studium upadku bohaterki Ewy Pobratymskiej, ofiary zgangrenowanego społeczeństwa.
W czasie pierwszej wojny światowej wydaje Żeromski cykl powieściowy Walka z szatanem; poszczególne części tej trylogii noszą tytuły: Nawrócenie Judasza, Zamieć, Charitas (1916 - 1919). W tym czasie traci pisarz syna, jego pamięci poświęca O Adamie Żeromskim wspomnienia. Odzyskanie niepodległości przyjmuje Żeromski wybuchami entuzjazmu i radości, w porywie uczuć patriotycznych pisze Wisłę (1918), Wiatr od morza (1922), Międzymorze (1924). Kończy też pisanie dramatu Uciekła mi przepióreczka.
Ostatnim wielkim dziełem pisarza jest Przedwiośnie (1925), powieść o marzeniach związanych z wolną ojczyzną i rozczarowaniu, jakim okazała się rzeczywistość w wyzwolonym kraju. Już po śmierci pisarza zostaje wydana Puszcza Jodłowa (1926), w której autor złożył hołd umiłowanej przez siebie ziemi kieleckiej. Żeromski odegrał ważną rolę w literaturze polskiej. Na jego książkach wyrosły dwa pokolenia młodzieży.
Był autorytetem moralnym, wzorem pisarza-patrioty, twórcą, który ustalił w literaturze określony styl i konkretne modele bohaterów. S. Adamczewski, twórca monografii o autorze Przedwiośnia, nazwał go „sercem nienasyconym”. Wytypowany do Nagrody Nobla, nie otrzymał jej jednak. A szkoda, gdyż jego twórczość w pełni zasługiwała na takie wyróżnienie.
Zobacz też : Stefan Żeromski - opowiadania
