Urodził się w Krakowie. Jego ojciec był rzeźbiarzem. Po śmierci matki wychowaniem syna zajęła się ciotka Stankiewiczowa, osoba o wysokiej kulturze i starannym wykształceniu. Właśnie w jej salonie mógł młody Wyspiański spotykać wybitnych przedstawicieli krakowskiego świata intelektualnego (m.in. Jana Matejkę). Szkołę średnią ukończył w Krakowie, tam też rozpoczął studia malarskie w Szkole Sztuk Pięknych oraz uczęszczał na wykłady historii sztuki, historii i literatury na Uniwersytet Jagielloński. Potem podróżuje po Europie, zwiedza najsłynniejsze galerie w Austrii, Włoszech, Niemczech i Francji.
Dłużej zatrzymuje się w Paryżu, tam zresztą będzie często powracał. W Paryżu powstają pierwsze utwory literackie: szkic dramatyczny Batory pod Pskowem (1886), Królowa Polskiej Korony (1892), Wanda (po powrocie do Krakowa przerabia utwór i wydaje w 1897 r. pod tytułem Legenda), Danie (1893). Następne dziesięciolecie obfituje głównie w utwory dramatyczne: 1898 - Meleager, Warszawianka, 1899 - Lelewel, Klątwa, Bolesław Śmiały, Kazimierz Wielki, Legion, 1901 - Wesele, 1903 - Wyzwolenie, Achilles, 1904 - Legenda II, Akropolis, Noc listopadowa, 1907 - Skałka, Powrót Odysa, Sędziowie, Śmierć Ofelii, Zygmunt August. Już po śmierci poety, w 1908 r. wydano Daniela i w 1910 r. Wiersze, fragmenty dramatyczne, uwagi.
Wyspiański był jednym z głównych twórców przełomu w sztuce polskiej okresu modernizmu. W swojej koncepcji „teatru ogromnego” dążył do syntezy sztuk, pragnął oddziaływać na widza nie tylko słowami, akcją dramatyczną i muzyką, lecz również rzeźbą, malarstwem i architekturą.
Współdziałał z teatrem krakowskim, projektował osobiście dekoracje i kostiumy do swych dramatów. W sztukach Wyspiańskiego splata się ze sobą świat realny z fantastycznym, przeszłość z teraźniejszością, zamierzchła historia z wydarzeniami współczesnymi. Urzeczony historią, antykiem i dawnymi dziejami Polski, twórca Wesela szuka dróg wiodących do odzyskania niepodległości.
Zainteresowanie artystami Grecji i Rzymu odnaleźć można w Meleagrze, gdzie akcja nawiązuje do greckiego mitu o łowach kaledońskich. W dziele Protesilas i Laodamia powraca do starogreckiej legendy o miłości dwojga kochanków. Zainteresowanie eposami Homera widać wyraźnie w Achillesie i Powrocie Odysa. Z ukochania antyku rodzą się też wspaniałe sceny Nocy listopadowej (zob. Noc listopadowa), Akropolis, Klątwy i Sędziów.
Drugą wielką fascynacją Wyspiańskiego były dzieje Polski, zwłaszcza czasy jej świetności. Znalazło to odbicie w patetycznym rapsodzie Kazimierz Wielki oraz w dramatach: Bolesław Śmiały, Skałka, Legenda. Prawdziwą wielkość osiąga jednak Wyspiański w utworach mówiących o losie zniewolonej ojczyzny, m.in. w Warszawiance, Nocy listopadowej, Wyzwoleniu. Temat wyzwolenia kraju pojawia się w dramacie Akropolis. Splatają się tu elementy wiary w wędrówkę dusz z przekonaniem o odwiecznym porządku rzeczy.
Zobacz też : Stanisław Wyspiański "Wyzwolenie"
Ustami psalmisty Dawida zapowiada autor zmartwychwstanie i zwycięstwo Chrystusa - Apollina, a z nim powrót do życia narodu polskiego. Najwybitniejszym dziełem, które na trwałe zapisało się w świadomości narodowej jest niewątpliwie Wesele, dramat polskiego ludu rozegrany w bronowickiej, wiejskiej chacie (zob. Wesele).
Nie można zapomnieć również o działalności Wyspiańskiego jako malarza i grafika. Jego dziełem są słynne portrety (Macierzyństwo, Portret Elizy Pareńskiej, portrety dzieci i kobiet), witraż Bóg Ojciec w kościele Franciszkanów w Krakowie, freski i pejzaże. Był więc Wyspiański osobowością renesansową, czyli wszechstronnym twórcą, który w dziełach swego życia łączył kilka dziedzin sztuki w jedną całość.
Stworzył przede wszystkim nowy teatr, nowy typ dramatu, jakiego nie było ani przed nim, ani po nim. Wyszedł poza ustalone konwencje, ukazał przenikanie się przestrzeni, jednoczesność różnych scen, zmianę perspektywy. Był to teatr ogromny nie tylko w wymiarze przestrzennym, lecz także tematycznym. Pisał o tym w wierszu I ciągle widzę ich twarze: „ Teatr mój widzę ogromny; / wielkie powietrzne przestrzenie, / ludzie je pełnią i cienie, / ja jestem grze ich przytomny.”
Zobacz też : Kierunki literackie i artystyczne
