Sztuka posiada dwa plany. Jeden z nich to plan realistyczny, czyli wydarzenia, rozmowy i problemy dziejące w się naprawdę w bronowickiej izbie, zwłaszcza antagonizmy między przedstawicielami wsi i miasta, inteligencją a chłopami. Drugi plan to fantastyka, symbolizm reprezentowany przez tzw. „Osoby dramatu” - postacie
fantastyczne pojawiające się na weselu.
Oba plany są ze sobą związane, nawzajem uzupełniają się i tworzą widowisko realistyczno - fantastyczne o wymiarze dramatu narodowego i społecznego. Wyspiański stawia w nim pytania dotyczące problemu, czy dwie warstwy społeczne, inteligencja i chłopi, dorosły do czynu wyzwolenia ojczyzny, do wspólnego i zgodnego działania.
Akt I dramatu wprowadza na scenę gości z miasta i reprezentantów środowiska wiejskiego. W krótkich, ostrych dialogach dokonuje się ich charakterystyka, przedstawione są poglądy i stanowiska. Akt II wprowadza do bronowickiej izby postacie fantastyczne, widma ukazujące się poszczególnym osobom. Wernyhora wręcza Gospodarzowi złoty róg, który ma poderwać wszystkich do akcji zbrojnej, obarcza go misją zwołania ludzi z bronią i organizacji zrywu wolnościowego. Akt III to właściwie odpowiedź na pytania stawiane przez Wyspiańskiego.
Gospodarz powierzył złoty róg Jaśkowi, ten go zgubił, zebrany lud daremnie czeka na przywódcę, a w chacie weselnej chochoł inicjuje zaczarowany, letargiczny taniec zebranych, który uosabia klęskę społeczeństwa nie dojrzałego jeszcze do czynu. Sceny realistyczne stanowią ostrą krytykę poszczególnych warstw społecznych.
Inteligencja okazuje się bierna, niezdolna do czynu, słaba, znudzona i dekadencka, chłopów traktuje z lękiem i nieufnością; mimo że powołana z racji swej pozycji społecznej do kierowania, nie jest w stanie stanąć na czele powstania i poprowadzić do walki. Chłopi z kolei myślą o własnych sprawach, są chciwi i pazerni oraz dumni ze swego rodowodu.
Odznaczają się aktywnością i energią, pragną walki, ale biernie oczekują, że inteligencja poprowadzi ich do czynu. Natomiast, gdy ta nie jest w stanie tego dokonać, załamują się, poddają i rezygnują. W rezultacie obie warstwy nie są przygotowane do powstania, nie wiążą ich wspólne idee i zamiary. „Wyście sobie, a my sobie,/ Każden sobie rzepkę skrobie” - powie jeden z przedstawicieli chłopskich.
Ważną rolę pełnią Osoby dramatu, postacie fantastyczne, których zjawienie się na weselu ma określone znaczenie. Widmo, wspomnienie romantycznej miłości, nachodzi Marysię. Stańczyk, symbol mądrości i dalekowzrocznej polityki, wyznacza Dziennikarzowi jego misję, daje mu swój kaduceusz (laskę błazna) ze słowami: „mąć im wodę, mąć”, odwołuje się do niepokojów i wątpliwości Dziennikarza, czy jego działania są słuszne, czy przypadkiem nie zaciemnia on historii, uczy bierności wobec działań wyzwoleńczych.
Zobacz też : Leopold Staff - liryka modernistyczna
Rycerz Zawisza pojawia się przed Tetmajerem (autorem dramatu Zawisza) i zarzuca jego poezji pesymizm i dekadentyzm, nawołuje do siły i mocy, jaka powinna być powinnością Poety. Hetman Branicki w rozmowie z Panem Młodym krytykuje jego zdradę klasową i ujawnia wewnętrzne rozterki inteligenta, czy jego zbratanie się z ludem jest szczere i autentyczne, a nie stanowi tylko objawu ludomanii.
Upiór Szeli przypomina Dziadowi krwawe wypadki rebelii chłopskiej i rozpala w nim nienawiść do szlachty. Wreszcie Wernyhora, legendarny lirnik ukraiński, zwolennik porozumienia z Polską, symbolizuje pragnienia Gospodarza: pogodzenia klas społecznych i wspólnego ich działania. Osoby fantastyczne reprezentują więc wewnętrzne rozterki i problemy postaci realnych.
Ważną rolę w Weselu pełnią symbole. Złoty róg jest symbolem wyzwolenia, sygnału, który ma obudzić naród z letargu, wyzwolić w nim wolę walki i „pociągnąć” do czynu. Gdy Jaśko gubi złoty róg, szansa na powstanie umiera. Pawie pióra przy czapce Jaśka symbolizują chciwość i prywatę chłopów, którzy wyżej stawiają rzeczy wartościowe nad sprawy publiczne i narodowe.
Podkowa zgubiona przez Wernyhorę i schowana przez Gospodynię do kufra symbolizuje chciwość i poczucie własności. I wreszcie Chochoł, krzak róży owinięty na zimę słomą, oznacza martwicę, brak życia, uśpienie, a więc przegraną sprawę narodową. Ale Chochoł czeka na wiosnę, gdy róża ożywa, zieleni się, zakwita, co z kolei może oznaczać nadzieję na powrót sprawy narodowej. Jednak to Chochoł zainicjuje magiczny taniec, symbol marazmu, bezwładu i niemożności działania.
Wesele S. Wyspiańskiego to wstrząsająca, gorzka i pesymistyczna krytyka narodu. Autor nie widzi w nim sił zdolnych wyrwać z niewoli i pobudzić do nowego życia. Nie ma tych sił w szlachcie, inteligencji ani chłopstwie. Dlatego z dramatu przebija smutek i poczucie beznadziejności oraz przerażająca ironia, z jaką poeta dokonuje oceny swojego społeczeństwa.
Zobacz też : Kierunki literackie i artystyczne
