Twierdził w nich, że Kościół nadużywa swych praw, że nie może sprzedawać wymazania kar czyśćcowych za pieniądze. Zażądał tłumaczenia Biblii na języki narodowe. W odpowiedzi papież wydał potępiającą bullę Exsurge Domire. Rozpętała się burza, Luter spalił publicznie bullę i dalej głosił swoje poglądy.
Jego wystąpienie wywołało żywy oddźwięk w całej Europie. Doszło do walk religijnych najpierw w Niemczech, gdzie cesarz Karol V nie poparł reformacji, potem w całej Europie. Ośrodkiem nowej myśli religijnej stała się Genewa, gdzie Jan Kalwin (1509-1564) stworzył wzór reformacyjnej gminy.
Odrzucał realną obecność Chrystusa w sakramencie komunii, głosił doktrynę predestynacji (przeznaczenie człowieka), popierał małżeństwa księży. W Anglii w 1534 r. powstał Kościół państwowy, którego głową został król Henryk VIII.
W ten sposób jedność wyznaniowa Europy została rozbita. Stworzone zostały nowe odłamy religijne: luteranizm (Niemcy), kalwinizm (Francja, Szwajcaria, Niderlandy), anglikanizm (Anglia), arianie, czyli bracia polscy (Czechy, Polska).
Zobacz też : Humanizm
W Polsce hasła reformatorskie znalazły podatny grunt i szybko rozpowszechniły się, tworząc państwo wielowyznaniowe. Ścieranie się różnych stanowisk ideologicznych nie doprowadziło jednak do zbrojnych konfliktów, jak w innych państwach Europy, gdzie toczyły się długotrwałe i wyniszczające wojny.
Polska szczyciła się szeroko pojętą tolerancją religijną, a gwarancją jej była uchwała sejmowa z 1573 r., tzw. konfederacja warszawska. Zapewniała ona wolność sumienia i równouprawnienie szlachty bez względu na wyznanie.
Reformacja przyczyniła się do unarodowienia literatury. Tłumaczono Pismo święte, układano pieśni, wydawano propagandową lekturę religijną, prowadzono polemikę w języku narodowym. Wśród mieszczan przyjął się luteranizm, wśród szlachty kalwinizm.
Odrębny odłam stanowili arianie (bracia polscy). Doceniali oni rolę oświaty, tworzyli szkoły (np. Akademia Rakowska), kładli nacisk na wychowanie moralne i obywatelskie, troszczyli się o język i jego poprawność.
Zobacz też : Podłoże społeczno - polityczne epoki
