Publicystyka to dział piśmiennictwa, który porusza tematy aktualne, bieżące, żywo interesujące społeczeństwo, dotyczące polityki, obyczajów, kultury. Twórcy wypowiadają się w formie felietonów, szkiców lub recenzji. Początki publicystyki odnaleźć można w renesansie, gdy polityczna walka szlachty o reformy państwa toczy się nie tylko na sejmach, ale również w formie pisanej: w broszurach, traktatach, satyrach i dowcipnych wierszach. W dziełach tych można odnaleźć przemyślenia mądre, głębokie, podyktowane serdeczną troską o losy ojczyzny i jej obywateli, zdumiewające siłą argumentów, trafnością rozumowania i samodzielnością sądów.
Do najwybitniejszych publicystów tego okresu należą: Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Orzechowski i Jan Dymitr Solikowski.
Andrzej Frycz Modrzewski (1503 - 1572)
Urodził się w Wolborzu, tu ukończył szkołę parafialną, potem uczył się w Krakowie. Odbywał zagraniczne podróże, które dały mu możność zetknięcia się ze światem możnych i ich politycznymi aspiracjami, z wybitnymi humanistami i pozwoliły na ukształtowanie się umysłu i charakteru człowieka, którego nazwano później ojcem polskiej myśli demokratycznej.
Do kraju wrócił ok. 1540 r. Żywo interesował się sprawami politycznymi i kulturalnymi, zaczął pisać. Swoje poglądy wyraził w mowach O karze za mężobójstwo oraz w głównym dziele swego życia O poprawie Rzeczypospolitej (1554). Dzieło składa się z pięciu ksiąg i stanowi program zmian i reform w państwie.
Księga I O obyczajach opisuje idealny ustrój oraz cechy dobrego obywatela. Państwo powinno zapewniać swoim obywatelom opiekę prawną, zabezpieczyć przed krzywdą i wyzyskiem. Zagadnieniom prawodawstwa poświęcona jest księga II O prawach, w której autor domaga się równości wszystkich obywateli wobec prawa. „Bez praw nie może być prawdziwej równości” - pisze Modrzewski.
Krytykuje istnienie sądów patrymonialnych i prawo, które uzależnia wysokość kary za zabójstwo od społecznego pochodzenia mordercy i jego ofiary (za to samo przewinienie szlachcic nie otrzymuje kary, a plebejusz traci życie).
Domaga się wzmocnienia władzy królewskiej, aby ukrócić samowolę feudałów oraz wybierania króla przez wszystkich obywateli. W księdze III O wojnie autor przedstawia siebie jako przeciwnika waśni i wojen, które nazywa „zbrodnie, ohydy, hańby, nieszczęścia nieskończone, które wojna za sobą wlecze”. Opowiada się za pokojowym współistnieniem państw. Żąda ograniczenia wpływu duchowieństwa na szkoły i nauczanie, zmiany programów i udostępnienia nauki młodzieży męskiej wszystkich stanów (księga V O szkole). Szkoła wymaga reform i nakładów finansowych, a zawód nauczyciela podniesienia rangi i wynagrodzenia.
Zobacz też : Jan Kochanowski - fraszki
Stanisław Orzechowski (1513 - 1566)
Ukończył Akademię Krakowską, został z woli ojca księdzem, ale całe życie walczył o zniesienie bezżeństwa księży. W końcu ożenił się i naraził władzom kościelnym. Dużo podróżował, poznał Włochy i Niemcy. Po powrocie do kraju wciągnęły go dyskusje polityczne i religijne. W 1543 r. wydał dwie łacińskie broszury poświęcone zagadnieniom zagrożenia ze strony Turków i konieczności obrony kraju (tzw. Turcyki). Najważniejsze dzieła powstały w okresie sejmów egzekucyjnych: piotrkowskiego i warszawskiego.
Są to: Rozmowa albo Dialog Polskiej Korony (1563) i Quincunx to jest wzór Korony Polskiej na cynku wystawiony (1564).
Orzechowski za podstawowe wartości uważa wiarę, religię katolicką i państwowość polską. Mimo, że jego poglądy były inne niż stanowisku Modrzewskiego, dostrzegał wady ustrojowe Polski i troszczył się o dobro „pospólne”. Był jednak przeciwny nowinkom religijnym i religijnej tolerancji, niepokoiły go dążenia do zmian i reform. Wydał ponadto dzieła: Mowa o prawie bezżeństwa, Kroniki polskie od zgonu Zygmunta Pierwszego, Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego.
Zobacz też : Jan Kochanowski - pieśni
Jan Dymitr Solikowski (1539 - 1603)
Był początkowo protestantem, studiował w Wittenberdze, ale przeszedł na katolicyzm i został księdzem. Otrzymał funkcję sekretarza królewskiego, brał udział w misjach dyplomatycznych, potem związał się z dworem Stefana Batorego. Pisał utwory polityczne, religijno-polemiczne, okolicznościowe. Wydał: Wizerunek utrapionej Rzeczypospolitej, Ziemianin albo Rozmowy ojca z synem, Rozmowa Gąski ze św. Bartłomiejem i Komornik z Burmistrzem.
W swych poglądach zbliżał się do Orzechowskiego,opowiadał się przeciw reformacji, krytykował protestantyzm. Nie wzniósł się na wyżyny politycznej argumentacji, ale pisał łatwo, naturalnie, pięknym językiem.
