Awangarda poetycka
We Francji rozwinął się nowy nurt, który nie przekreślał demonstracyjnie tradycji i przeszłości. Dążył natomiast do odświeżenia języka poetyckiego, odrzucenia skostniałych form i zastąpienia ich nowymi. Według zwolenników tego kierunku poezja ma być aktem twórczym i powoływać do istnienia nowy świat, istniejący tylko w wyobraźni poety (poezja kreacyjna).
Twórcy awangardowi głosili antyracjonalizm, sprzeciw wobec realizmu i naturalizmu. Eksperymentowali w zakresie metaforyki, dążyli do tego, by utwór wyrażał myśl autora nie tylko słowem, lecz również stroną wizualną (np. słynny wiersz G. Apollinaire’a Młody żołnierz). Dzięki nowej poezji kształtowali nową wrażliwość.
Najwybitniejszą indywidualnością tego nurtu był Guillaume Apollinaire, z pochodzenia Polak (Wilhelm Apolinary Kostrowicki). Jego poezję charakteryzuje swobodny, zmieniający się tok obrazowania. Odchodzenie od klasycznych rygorów składni, język poetyckich skrótów, przechodzenie od tonacji lirycznych do prozaizmów, zacieranie granicy między rzeczywistością a fantazją. (zob. Apollinaire). Obok niego w nurcie awangardowym tworzyli dwaj inni poeci francuscy: Max Jacob (1876-1944) i Blaise Cendrars (1887-1961). W Polsce istniały dwie „fale” awangardy: krakowska (T. Peiper, J. Przyboś, J. Kurek, J. Brzękowski) i tzw. druga awangarda.
Dadaizm
Taką nazwą określa się ruch literacko-artystyczny, który powstał w Szwajcarii w latach 1916-1923. Wyrażał on buntowniczą postawę wobec tradycji i świata. Nazwa wywodzi się od słowa „dada” określającego zabawkę dziecinną; są to pierwsze słowa, jakie wydaje niemowlę. Dadaiści nie wierzyli w nic, kpili ze wszystkiego, nawet z własnej poezji, głosząc programowo jej bezsens. Hasło dadaizmu brzmiało: „włóżcie słowa do kapelusza, wyciągnijcie na chybił trafił, a otrzymacie poemat dada”. Dadaizm odrzucał dotychczasową sztukę, wszelkie rygory i autorytety, głosił potrzebę swobodnych skojarzeń, fantazji, absurdalnego dowcipu.
Utwory zwolenników tego kierunku były zlepkiem nieartykułowanych dźwięków lub potokiem słów, wycinków zdań, słów lub sylab. Wykorzystywano w nich reklamowe slogany lub wycinki tekstów z gazet. Kierunek nie utrzymał się długo, stał się jedynie źródłem nurtu w malarstwie, tzw. techniki „collage” (składanki, kolażu).
Ekspresjonizm
Kierunek rozwinął się w Niemczech ok. 1910 r. i trwał mniej więcej do 1925 r. Według ekspresjonistów poeta powinien wyrażać intuicyjnie i spontanicznie przeżycia wewnętrzne. Kanony piękna i harmonii nie były tak ważne, jak nasilenie uczuć odbiorcy i nadawcy. Styl ekspresjonistów obfitował w deformację rzeczywistości, kontrast, dysharmonię, fantastykę, mieszaninę patosu i trywialności, nawet wulgarności oraz karykaturę i groteskę. Sięgał do głębszych pokładów psychiki, był „krzykiem duszy”, miał wywołać wstrząs. Był niejako przedłużeniem sztuki modernistycznej.
Wiersze i poematy ekspresjonistów były pełne uczuciowej egzaltacji, wykrzykników, pauz, urywanych zdań. Gatunkiem uprzywilejowanym stał się dramat operujący skrótem i alegorią, nawiązaniem do dawnych form scenicznych (średniowieczny moralitet czy misterium). Ekspresjonizm oddziaływał na sztukę krótko, później już rzadko występował w czystej formie.
Futuryzm
We Włoszech i w Rosji rozwinął się kierunek zwany futuryzmem. Jego nazwa wywodzi się od łacińskiego słowa „futurus” - przyszły. Za twórcę nurtu uważa się włoskiego poetę Filippo Toomasso Marinettiego (1876-1944), autora dzieła Akt założycielski i manifest futuryzmu. Futuryści odcinali się całkowicie od przeszłości i uważali siebie za awangardę nowych czasów. Zafascynowała ich nowoczesna cywilizacja urbanistyczno-techniczna i dążyli do oddania jej dynamiki. Głosili kult szybkości i dynamizmu, siły, agresji oraz wojny. Hasłem ich stało się stwierdzenie: „ryczący automobil jest piękniejszy niż Nike z Samotraki”.
Nawoływali do zniszczenia dawnej sztuki i literatury, oraz stworzenia w jej miejsce nowej. Futuryści włoscy opierali się na Nietzcheańskim kulcie silnego człowieka, dlatego głosili pochwałę brutalności, przemocy i wojny. Nastroje takie wiązały się z włoskim ruchem faszystowskim. Bunt przeciw przeszłości łączył się z brutalną agresywnością.
Mnifest Marinettiego sławił wojnę jako „jedyną higienę świata”, głosił pogardę dla kobiet, nawoływał do zburzenia muzeów i bibliotek. Futuryści włoscy realizowali takie hasła, jak zwrot poezji ku nowej tematyce związanej z przemianami cywilizacyjnymi, dążenie do wyrażenia rytmu tych przemian, zdynamizowanie liryki, protest przeciw poezji nastrojowej i kontemplacyjnej.
Zobacz też : Witold Gombrowicz - biografia, "Ferdydurke"
Podobne hasła podjęli również futuryści rosyjscy, nadali im jednak nowe zabarwienie ideowe. Program swój zawarli w ogłoszonym w 1912 r. manifeście Policzek smakowi powszechnemu, w którym szczególny nacisk kładli na przekształcenie poetyckiego języka. Najwybitniejszymi przedstawicielami futuryzmu rosyjskiego byli: Włodzimierz Majakowski (szczególnie jego wczesna rewolucyjna twórczość) oraz Wielemir Chlebnikow. W Polsce hasła futurystyczne głosili: Bruno Jasieński, Aleksander Wat, Anatol Stern i Stanisław Młodożeniec.
Nadrealizm (surrealizm)
Kierunek powstał we Francji, a jego twórcą - autorem manifestu nadrealistów - był André Breton (1896-1966), tradycję tę zaś kontynuowali Paul Eluard (1895-1954) i Louis Aragon (1897-1982). Nadrealiści sprzeciwiali się nowoczesnej cywilizacji technicznej, tradycyjnej moralności i etyce, racjonalnemu postrzeganiu świata. Głosili „nowy romantyzm”.
Odwoływali się podświadomości, snu, symbolu, posługiwali się absurdem i makabrycznym żartem, parodią i groteską.
Operowali potokiem obrazów, grą skojarzeń, wyobraźnią. Wpływ kierunku zapoczątkowanego we Francji na inne kraje był wielki. Za sprawą surrealistów liryka wyzwoliła się całkowicie z więzów logiki zdania, obowiązującej w wierszu tradycyjnym, stała się „przygodą wyobraźni” śmiało wykorzystującą wszelkie motywy niezwykłości i cudowności. W Polsce tendencje surrealistyczne można dostrzec w pierwszej fazie twórczości Adama Ważyka oraz u Jana Brzękowskiego.
Neoklasycyzm
Kontynuacją tradycji wieków przeszłych i poetyki symbolizmu był neoklasycyzm. Czołowym jego przedstawicielem był Francuz P. Valéry (1871-1945). Jego poezja wnosiła element intelektualnej abstrakcji, aluzji filozoficznych ukrytych w poematach o kunsztownej, rygorystycznej formie opartej na klasycznych wzorach. Poeta dążył do stworzenia odrębnego, swoistego języka, uwolnionego od „treści życiowych” i dającego „poezję czystą”.
Podobne poglądy reprezentował Thomas S. Eliot (1888-1965), poeta angloamerykański. W poematach Ziemia jałowa i Popielec poruszał problematykę moralną i religijną, dawał pesymistyczną ocenę współczesnego świata i współczesnej kultury. W Rosji za przedstawicieli neoklasycyzmu uważa się Annę Achmatową (1888-1966) i Osipa Mandelsztama (1891-1939). Byli oni obrońcami „czystego piękna” i autonomicznych walorów języka. Uprawiali poezję o wysokim kunszcie formalnym i subtelnej kulturze.
Zobacz też : Poglądy filozoficzne epoki
