Definicja gatunku
Pieśń jako gatunek wywodzi się z antyku, odpowiada horacjańskiemu terminowi „carmen” - opiewać. Problematyka pieśni Kochanowskiego dotyczy uczuć patriotycznych, refleksji moralnych, przeżyć miłosnych oraz radosnej pochwały niebogatego bytowania w wiejskim ustroniu. Jest w nich mowa o przemijalności i krótkotrwałości życia, o cnocie, rozumie, nieśmiertelności poezji, natury, życia i miłości.
Znajduje się w nich żartobliwy uśmiech, atmosfera biografizmu, zdarzenia konkretne szczególnej wagi i znaczenia państwowego lub społecznego. Oprócz pieśni miłosnych można odnaleźć biesiadne, refleksyjne i polityczne.
Kochanowski jest wyznawcą stoicyzmu i epikurejskiego umiłowania życia, stąd - jak przystało na renesansowego twórcę wzorującego się na Horacym - w pieśniach dominuje radość, dążenie do szczęścia, pochwała rozkoszy życia, ale też spokój i umiar, cnota i dobra sława, bo szczęście człowieka polega nie na bogactwie, lecz na harmonii z otaczającym światem.
Życie ludzkie trwa krótko, więc „pora szaleć, kiedy czas po temu”, ale odpowiednio, z umiarem, z zachowaniem zasad moralnych i w zgodzie z sumieniem.
Zobacz też : Jan Kochanowski - biografia
Pieśni
- Pieśń XXV Czego chcesz od nas, Panie, za twe hojne dary jest przykładem liryki religijnej, hymnu do Boga, pieśni pochwalnej, w której poeta wysławia stwórcę jako stworzyciela świata opartego na ładzie, harmonii i pięknie. Człowiek dostrzega doskonałości dzieła boskiego, chwali to wszystko, co myśl Boga stworzyła: od olbrzymiego kosmosu po najmniejszy kwiatek. Jest wdzięczny Bogu i wdzięczność tę okazuje uwielbieniem i pochwałą.
- Pieśń Nie porzucaj nadzieje, jakoć się kolwiek dzieje stanowi utwór pełen optymizmu i filozoficznej refleksji o sytuacji człowieka wobec Fortuny. Podmiot liryczny wyraźnie wskazuje, że to Bóg reżyseruje życie ludzkie, a człowiek powinien z godnością przyjąć jego wyroki, wyzbyć się emocji i mieć ufność do poczynań boskich.
- Pieśń XIX zwana „pieśnią o dobrej sławie” traktuje o sławie jako wartości - atrybucie nieśmiertelności poety. Sławę może przynieść walka i śmierć w obronie ojczyzny. Ale „dobra sława” to zbiór cnót i powinności, które są cechą przynależną jedynie człowiekowi. Obowiązkiem istoty ludzkiej jest więc służenie wspólnemu dobru, obrona kraju i wiary, dbałość o dobre obyczaje. Cnotliwy człowiek zostanie nagrodzony przez Boga, a na ziemi zostawi dobre imię.
- Pieśń X Kto mi dał skrzydła.... Tematem utworu jest poeta-artysta, jego twórczość, sława i nieśmiertelność. Podobny temat podejmuje pieśń XXIV Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony. Jest to manifest renesansowego indywidualizmu, rodzaj testamentu poetyckiego, liryczne pożegnanie, w którym brzmi wiara w nieśmiertelność poezji. Wyraża horacjańską zasadę „non omnis moriar” - nie wszystek umrę. Kreśli portret artysty, który dzięki talentowi czuje się wybrańcem losu, jest dumny ze swej odrębności i wierzy że jego twórczość oprze się unicestwiającemu działaniu czasu.
- Pieśń V Wieczna sromota i nienagrodzona..., zwana Pieśnią o spustoszeniu Podola, stanowi przykład liryki patriotycznej, poezji o charakterze tyrtejskim. W pierwszej części zawiera obraz zniszczonej przez Tatarów ziemi podolskiej. Druga część to odezwa skierowana do rodaków o zaangażowanie w obronę ojczyzny. Poeta krytykuje szlachtę, jej wielkopański styl życia, brak odpowiedzialności, apeluje o zwiększenie nakładów na wojsko. Utwór kreśli wzór idealnego Polaka-obywatela, który w chwilach szczególnego zagrożenia ojczyzny potrafi okazać mądrość polityczną i pamiętać o swoim obowiązku patriotycznym.
Pieśń świętojańska o Sobótce
Odrębny cykl pieśni stanowi Pieśń świętojańska o Sobótce. Dominuje tu afirmacja życia ziemskiego. Kochanowski nawiązał do starodawnego, słowiańskiego obrzędu, wystąpił jako miłośnik i obrońca ludowego zwyczaju, wykorzystał walory tkwiące w folklorze i pieśni ludowej.
Cykl składa się z dwunastu pieśni (dwunastu panien).
Pierwsza opiewa święto po pracy, druga i trzecia chwalą taniec, czwarta i piąta podejmują ton pieśni miłosnej, szósta wychwala szczęśliwego oracza, siódma chwali zalety myślistwa, ósma przypomina przyjemności pasterskie, dziewiąta opowiada mit o Fitomeli zamienionej w słowika, dziesiąta krytykuje wojnę, jedenasta wychwala zalety „nieprzepłaconej Doroty”.
Najbardziej sławna stała się pieśń Panny XII (Wsi spokojna, wsi wesoła). Autor tworzy w niej arkadyjską wizję wsi, krainy niemal idyllicznej, gdzie panują radość, spokój i harmonia. Szczęście człowieka-ziemianina gwarantuje życie zgodne z naturą, która wyznacza rytm pracy i obowiązków.
Wieś zapewnia wszelki dostatek, przyjemności zajęć na roli, zbierania płodów ziemi, odpoczynku, uczy szacunku, sprzyja umiarowi. Życie na wsi łączy ludzi różnych płci i pokoleń w pracy i zabawie.
Mądry człowiek potrafi korzystać z dobrodziejstw wiejskich nie naruszając przy tym idealnej harmonii i porządku świata. Kochanowski, podobnie jak Rej, tworzy w tej pieśni wzorzec parenetyczny szczęśliwego wieśniaka, który „bez wszelakiej lichwy żywie” - uczciwie, spokojnie, z dala od wojen, handlu i żeglugi.
Zobacz też : Jan Kochanowski - fraszki
