Bajki i przypowieści
Bajka to najstarszy utwór dydaktyczny. Wywodzi się z twórczości ludowej. Ukształtowała się w starożytnej Grecji, jej mistrzem był Ezop, legendarny poeta z VI w. p.n.e. W Rzymie bajki tworzył Fedrus, żyjący w I w. n.e. Bajka to utwór z pogranicza liryki i epiki. Ma charakter alegoryczny, gdyż jej bohaterami są najczęściej zwierzęta posiadające ludzkie cechy. Te właściwości mają umowny wymiar, oznaczają bowiem typowe dla każdego zwierzęcia zalety lub wady, np.: lis jest zawsze chytry, osioł głupi i uparty, wół pracowity.
Wyróżniamy bajkę epigramatyczną (krótką, zwięzłą) i narracyjną, posiadającą niewielką fabułę. Sens moralny może być wypowiedziany wprost w postaci morału lub pointy bądź też wynika bezpośrednio z treści.
Wiele morałów ma charakter uniwersalny i weszło do języka w postaci przysłów. Bajki i przypowieści I. Krasickiego wydane w 1779 r. zawierają utwory krótkie, epigramatyczne. Osobny cykl stanowią wydane w 1802 r. Bajki nowe, zbiór bajek dłuższych, narracyjnych. Oba wydania zawierają około 200 utworów, w których autor wyśmiewa liczne wady ludzkie: głupotę, pychę, zarozumiałość, lekkomyślność, naiwność, przesadę, fałszywą pobożność, służalczość, tanie pochlebstwa.
Człowiek ukazany został w nich jako istota błądząca i ulegająca złu świat zaś pełen fałszu i zakłamania, nie liczący się z zasadami moralności i sprawiedliwości. Pomimo humoru i pozornie beztroskiego podejścia do przedstawionych problemów bajki rysują pesymistyczny obraz społeczeństwa i zmuszają tym do głębszej refleksji.
Wstęp do bajek
Utwór rozpoczynający cykl stanowi komentarz do całego zbioru. Autor posłużył się tu metodą nagromadzenia jednakowych struktur gramatycznych, a dopiero w ostatnich dwóch wersach zmienia tok składniowy, gdy następuje dwuznaczna ocena wszystkich poprzednich stwierdzeń. Poeta przedstawił bowiem szereg nieprawdopodobnych sytuacji życiowych, całkowicie nierealnych w rzeczywistym świecie, np. „był celnik, który nie kradł, szewc, który nie pijał”; „był bogacz, który zbiorów potrzebnym udzielał”; „był minister rzetelny, o sobie nie myślał”.
Dopiero zakończenie sugeruje, że to wszystko jest nieprawdą, bajką („między bajki włożę”), że w rzeczywistości celnik kradnie, szewc pije, bogacz jest skąpy, a minister myśli tylko o sobie.
Zobacz też : Ignacy Krasicki - powieści
Szczur i kot
Utwór atakuje ludzką pychę. Zarozumiały w uwielbieniu siebie i wyniosłości wobec innych szczur zapomina o kocie, odwiecznym wrogu, który wykorzystuje chwilę słabości gryzonia i dusi go. Źle pojęta pycha i zbytnie zadufanie zostają ukarane przez spryt, bezwzględność i drapieżność.
Malarze
Bajka przedstawia dwóch malarzy, z których jeden pędzi życie w ubóstwie i nędzy, gdyż maluje „podobne twarze”, drugi zaś żyje dostatnio i cieszy się sławą, ponieważ upiększa swoje portrety. Morał wyraża ogólną prawdę, że zwykle lepiej mają ci, którzy potrafią się innym przypodobać oraz, że ludzie boją się prawdy o sobie.
Kruk i lis
Bajka narracyjna rozpoczyna się wyraźnym morałem: „Bywa często zwiedzionym, / Kto lubi być chwalonym”. Lis, pragnąc odebrać krukowi kawał sera, wmawia mu, że ten ptak pięknie śpiewa. Przewrotność i przebiegłość zostaje nagrodzona, głupota ukarana: złakniony pochlebstw kruk otwiera dziób i traci zdobycz.
Zobacz też : Ignacy Krasicki - biografia
Przyjaciele
Jest to historia zajączka żyjącego beztrosko wśród innych zwierząt i cieszącego się wśród nich wielką przyjaźnią. Gdy jednak szarak znajdzie się w opałach, nikt mu nie pomoże, wymawiając się pilnymi zajęciami, wykrętnymi tłumaczeniami bądź tchórzostwem. Morał bajki brzmi dosadnie: „Wśród serdecznych przyjaciół psy zajączka zjadły”.
Najostrzejszą krytykę współczesności ukazują bajki Jagnię i wilki. Wilk i owca, Rybka mała i szczupak. Ukazują mechanizm działania „wilczych praw”, głupotę i upodlenie gnębionych ofiar. Fakty te przedstawia Krasicki z bezlitosnym obiektywizmem, bez współczucia i litości dla głupoty i naiwności.
Jest to efekt zamierzony, powoduje bowiem bezwiedny protest przeciw aprobowaniu takiej rzeczywistości. Mądrość bajek płynie z obserwacji świata i ludzi. Jest to świat pesymistyczny, gdzie siła dominuje nad prawem. Władca kieruje się interesem własnym, podporządkowuje sobie poddanych pod przykrywką praworządności.
Czapla przebiera miarę w chciwości i łakomstwie. Trudno o prawdziwą przyjaźń, wszędzie panuje fałsz i zakłamanie. Krasicki jest moralistą. Uczy skromności i umiaru, ostrzega przed głupotą i naiwnością.
Chwali pracowitość i mądrość, ceni zdrowy rozsądek i doświadczenie, bierze stronę słabych i skrzywdzonych.
Różnorodność bajek jest zadziwiająca: jedne to znakomite obrazki satyryczne odtwarzające zjawiska społeczne „w krzywym zwierciadle”, inne mają charakter małych utworów dramatycznych, w których odbijają się ludzkie problemy i konflikty. Dominuje w nich humor płynący z nieoczekiwanego zakończenia, dowcipnego morału czy innego niż oczekujemy postępowania. Wartość literacka tkwi w oszczędności i precyzji słowa, stosowaniu zasady antytezy i symetrii.
Satyry
Satyra jako gatunek literacki rozwinęła się w literaturze rzymskiej, a za jej mistrza uważa się Horacego. Satyra to utwór, który ośmiesza lub piętnuje negatywne zjawiska życia, najczęściej wady ludzkie, charaktery lub obyczaje. Pełni funkcje publicystyczne i pedagogiczne, gdyż poprzez podejmowanie ważnej oraz aktualnej tematyki społeczno-politycznej zwraca uwagę społeczeństwa na najistotniejsze problemy.
Wprawdzie nie pokazuje sposobu naprawy, lecz poprzez ośmieszenie i negowanie uczy - zgodnie z oświeceniową zasadą „uczyć bawiąc”. Ze względu na tematykę satyry dzieli się na: społeczno-obyczajowe, polityczne (np. przeciw osobom rządzących), oraz literackie (ośmieszające style i konwencje literackie). Wyróżniamy również satyrę konkretną, ściśle związaną z pewnymi wydarzeniami i sytuacjami współczesnymi autorowi, oraz satyrę abstrakcyjną, ośmieszającą wady ludzkie ogólnie.
I. Krasicki wydał dwa zbiory satyr: pierwszy w 1779 r. obejmował dwanaście utworów oraz satyrę dedykacyjną do króla; drugi w 1784 r. zawierał dziewięć wierszy. Wszystkie te utwory odznaczają się jasnością treści, czystością języka i klasyczną prostotą. Tworzą obraz społeczeństwa szlacheckiego XVIII w. z jego wadami i przywarami. Wśród bohaterów satyr pojawiają się szalbierze i cwaniacy, pijacy i filozofujący mędrkowie, modne żony wiernie naśladujące zachodnie wzory i lubujące się w życiu ponad stan, utracjusze przegrywający w karty swój majątek. Do najbardziej znanych satyr należą: Do króla, Żona modna, Świat zepsuty, Pijaństwo.
Do króla
Utwór o charakterze dedykacyjnym, zbudowany w ten sposób, że pozornie wydaje się być krytyką władzy królewskiej, atakiem na Stanisława Augusta Poniatowskiego. Podmiot liryczny w osobie osiemnastowiecznego szlachcica zarzuca władcy niewłaściwy sposób rządzenia. „Piętnuje” jego pochodzenie i wiek (Polak, młody, nie jest z królewskiego rodu), łagodność w sposobie sprawowania władzy, wykształcenie, dbałość o naukę i kulturę. Są to zarzuty bezpodstawne, raczej zalety, a nie wady. Poeta użył przewrotnego sposobu, by pochwalić króla, a jednocześnie ukazać ciasnotę poglądów, głupotę, zacofanie i bezmyślność szlachty ze stronnictwa antykrólewskiego.
Żona modna
Utwór jest opowieścią szlachcica, który ożenił się z panną z miasta licząc na pomnożenie swego majątku („owe wsie dziedziczne”). W rezultacie okazało się, że małżonka, niezadowolona z wyglądu swego nowego domu, gospodarstwa, służby, ogrodu, hołdując francuskim wpływom wprowadza radykalne zmiany, doprowadzając majątek męża do ruiny.
Autor krytykuje w ten sposób zamiłowanie szlachty polskiej do bezkrytycznego powielania wzorów obcych, do rozrzutności i przesady w otaczaniu się zbytkownymi przedmiotami. Dowodzi w ten sposób bezmyślności tego stanu, który myśli tylko o zbytkach, nie dba natomiast o wartości duchowe i kulturalne.
Pijaństwo
Satyra napisana w formie dialogu między dwoma szlachcicami, z których jeden opowiada o wystawnej uczcie suto zakrapianej alkoholem. W miarę ilości opróżnianych
kieliszków w gości wstępuje bojowy duch, gorąca dyskusja przekształca się w bójkę, w której ucierpi nawet gospodarz. Sprzeciwia się tedy pijaństwu, dostrzega jego negatywne skutki, stwierdza nawet, że zwierzęta są mądrzejsze od ludzi, gdyż „napoju nigdy nie biorą nad potrzebę”. Chwali cnotę trzeźwości, która daje „zdrowie czerstwe”, „majętność w dobrym stanie, gospodarstwo rządne, dostatek”.
Lecz cała dyskusja kończy się stwierdzeniem mówiącego: „Napiję się wódki”. Autor potępia źle pojętą polską gościnność i brak umiaru w używaniu trunków, ale też polskiego bojowego ducha, który rodzi się jedynie przy kieliszku i okazuje się jedynie słomianym ogniem.
Zobacz też : Ignacy Krasicki - powieści
Świat zepsuty
Wiersz zbudowany został na zasadzie kontrastu starych i nowych czasów. Pokazuje obraz życia przodków, czasów prawości, sprawiedliwości i mądrego rządzenia. Przeciwstawia im sytuację współczesną, gdy społeczeństwo zarzuciło drogę cnoty i prawości, pogrążyło się w otchłani kłamstwa, bezbożności oraz rozpusty. Powodem owego zepsucia jest szerzące się w narodzie „jawnego sprośność niedowiarstwa, nienawiść, chciwość, rozwiązłość obyczajów, obłuda i fałsz”. Podobne wady nawet Cesarstwo Rzymskie doprowadziło do upadku.
Taki sam los czeka Rzeczypospolitą. Podmiot liryczny apeluje o walkę z nieprzychylną rzeczywistością, zaleca powrót do dawnych, prawych obyczajów. Utożsamia ojczyznę z okrętem na morzu podczas sztormu - można go „opuścić i płynąć”, lecz „poczciwiej być w okręcie, ocalić lub zaginąć”. Satyra zawiera więc w swej końcowej części skondensowany program, który zakłada odrzucenie fałszywych wartości i powrót do prawości przodków.
Inne satyry odsłaniają następne choroby narodowe. Poznajemy portrety zdrajców, dworaków, okrutnych panów, pieniaczy, szulerów, fircyków, nowomodnych mędrków,
głupców, pijaków i marnotrawców. Utwór Człowiek i zwierzę przynosi rozważania nad sprzecznością natury ludzkiej. Jak to się dzieje, że twór Boga, wyniesiony dzięki rozumowi ponad zwierzęta, popełniać może najgorsze przestępstwa i zbrodnie.
„Na cóż światłość rozumu, jeśli ciemność miła?” - pyta autor. W Pochwale wieku zastanawia się nad złudzeniami postępu, który niesie ze sobą wiele niebezpieczeństw. Satyry są wiec zwierciadłem świata widzianego oczyma mądrego Polaka, wyrazem niepokoju oświeceniowego myśliciela. Ich artyzm polega na umiejętności doboru środków artystycznych, stosowaniu monologu-kazania, rozprawy i relacji, na mistrzowskim operowaniu dialogiem oraz ciekawemu zarysowaniu postaci.
Zobacz też : Ignacy Krasicki - biografia
