Najwybitniejszym przedstawicielem polskiego oświecenia był Ignacy Krasicki. Pochodził ze szlachty zubożałej, lecz skoligaconej ze znanymi rodami magnackimi. Od najmłodszych lat przeznaczony był do stanu duchownego.
Po skończeniu szkół otrzymał wiele godności kościelnych. Przez dwa lata studiował w Rzymie, po powrocie został mianowany przez Stanisława Augusta kapelanem królewskim i znalazł się wśród najbliższych współpracowników króla. W 1766 r. otrzymał biskupstwo warmińskie oraz godność senatora i tytuł książęcy.
Obok wybitnej inteligencji, wszechstronnego wykształcenia i talentu literackiego posiadał przymioty osobiste, które jednały mu sympatię otoczenia i ułatwiały karierę. Był wytworny, dowcipny, przystojny, lubiany w salonach stołecznych i magnackich.
Prezentował idealny wzór człowieka oświecenia: mądry, pełen błyskotliwej inteligencji, towarzyskiego obycia, wybitnych zdolności umysłowych, wszechstronnych zainteresowań, a przy tym naturalny, zawsze czarujący.
Przy całej swej inteligencji i popularności wciąż popadał w kłopoty finansowe, nieumiejętność godzenia wydatków z realnymi możliwościami pieniężnymi wyraźnie kontrastowała z działalnością publicystyczną i dydaktyczną. Przyjaźń z królem powodowała, że częściej przebywał w Warszawie niż na Warmii, brał udział w obiadach czwartkowych, obserwował bieżące życie polityczne, lecz nie uczestniczył w nim czynnie.
Po pierwszym rozbiorze Polski stał się poddanym króla Prus Fryderyka II. Odtąd gorliwie oddawał się pracy literackiej (największe jego dzieła powstały między pierwszym i trzecim rozbiorem). Rozmiłowany w książkach i sztuce, zajmował się lekturą, kolekcjonowaniem obrazów, prowadził bogatą korespondencję.
Działalność literacką rozpoczął jako współpracownik „Monitora”. Wypowiadał się na temat polityki, sztuki, spraw społecznych, edukacji. W 1774 r. ogłosił na łamach „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych” wiersz zwany później Hymn do miłości ojczyzny, w którym zwięźle i wyraziście określił istotę patriotyzmu wymagającego ofiary od każdego obywatela. W latach 1775-80 wydał trzy poematy heroikomiczne: Myszeida, Monachomachia i Antymonachomachia, małe arcydzieła kunsztu literackiego, odznaczające się lekkością, ironią i humorem.
Osiągnięciem artystycznym twórczości Krasickiego były bajki oraz satyry. Utwory te cechuje jasność treści, czystość języka i klasyczna prostota. W satyrach (napisał ich dwadzieścia dwie) przedstawił poeta obraz społeczeństwa szlacheckiego czasów mu współczesnych, ośmieszając i krytykując wady: życie nad stan, pogoń za cudzoziemczyzną, sarmackie obyczaje, rozrzutność i marnotrawstwo - słowem te przywary narodu polskiego, które doprowadziły do rozbicia wewnętrznego i upadku kraju.
W bajkach z kolei środek artystycznej wypowiedzi stanowią zwierzęta symbolizujące określone cechy ludzkie, dlatego łatwiej można na ich perypetiach przedstawić działanie niesprawiedliwych praw i fałszywych pozorów. Ze względu na swój uniwersalny charakter, mądrość płynącą z doświadczenia i rozumienia świata oraz doskonałość artystyczną bajki stanowią ważną część dorobku poety.
Zobacz tez : Ignacy Krasicki - utwory wybrane
Próbuje swoich sił Krasicki również w epice. Wojna chocimska, opowieść o wydarzeniach z XVII w. ma za zadanie krzepić dumę narodową i przypomnieć świetne obrazy przeszłości rycerskiej. Ale poemat nie spełnił swego zadania, nie maluje bowiem życia obyczajowego epoki, nie daje poczucia wielkości i siły rycerstwa polskiego, wydaje się rozwlekły, sztuczny i chłodny. Dopiero powieść Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776), stanowi dzieło o wielkiej wartości i zapoczątkuje powieść polską.
Kontynuację przygód Doświadczyńskiego stanowi wydana w latach 1778-1784 powieść Pan Podstoli. W 1779 r., zainspirowany Podróżami Guliwera J. Swifta, pisze Krasicki następną powieść zatytułowaną Historia, w której zawiera ostrą polemikę z sarmatyzmem. Stosuje chwyt powieści ramowej: odnalezionego rękopisu. Jego rzekomy autor, człowiek nieśmiertelny, wędruje „przez historię” od czasów Aleksandra Macedońskiego do Bolesława Chrobrego. Kierując się oświeceniowymi wzorami osobowymi autor kompromituje rządy tyranów i zdobywców, natomiast stawia na piedestale władców pokojowych, mecenasów sztuk i nauk.
Zobacz też : Ignacy Krasicki - powieści
Największy rozkwit twórczości Krasickiego przypada na lata 1775-1786. Jest to twórczość zaangażowana w zachodzące w Polsce przemiany. Bajki, satyry, poematy heroikomiczne i powieści należą do trwałych wartości literatury polskiej. Po roku 1786 biskup warmiński pisze dużo, ale jest to już literatura mniej znana. W 1795 r. mianowany arcybiskupem gnieźnieńskim, przenosi swoją rezydencję do Łowicza i Skierniewic, tam redaguje czasopismo „Co tydzień”, słabe odbicie dawnych „monitorowych” zainteresowań.
W czasie powstania kościuszkowskiego pisze jeszcze jedną powiastkę alegoryczną Powieść prawdziwa o narożnej kamienicy w Kukorowcach, opowiadającą w skrócie dzieje Polski. Ale jest to już zmierzch jego pisarstwa i kres zainteresowań sprawami krajowymi. Wartość twórczości I. Krasickiego w polskiej literaturze jest niewątpliwie znacząca.
Uważany za najważniejszego twórcę rodzimego oświecenia, człowiek wykształcony, inteligentny, o wielkim talencie i erudycji, słynący z błyskotliwości słowa, ironicznego humoru i eleganckiej ciętości języka, wszedł do historii literatury jako twórca, który ożywił i rozpowszechnił nowe gatunki literackie. W pełni zasłużył na miano „księcia poetów”.
