Gabriela Zapolska, właściwie Maria Gabriela Janowska z Korwin-Piotrowskich (inne pseudonimy: Józef Maskoff, Walery Tomicki), urodziła się w Podhajcach pod Łuckiem, zmarła we Lwowie. Pochodziła z zamożnej rodziny ziemiańskiej. Współpracowała z „Gazetą Krakowską”, była też aktorką, występowała w Krakowie, Lwowie i Poznaniu. Pragnęła rywalizować z Heleną Modrzejewską.
Jednak nie zrobiła w tej dziedzinie kariery, grała jedynie drugorzędne role w podrzędnych teatrzykach. Była osobowością oryginalną i prowokującą otoczenie. Nie miała szczęścia w związkach z mężczyznami, dwukrotnie wychodziła za mąż i rozwodziła się, wszystkie próby związania się z kimś kończyły się niepowodzeniem. Towarzyszyła jej aura skandalu (malowała włosy, rozwodziła się, truła się miksturą sporządzoną z fosforu z zapałek, stała się nawet przyczyną pojedynku).
Za swoje niepowodzenia życiowe obarczała winą mężczyzn, a sploty własnych nieszczęść nazywała „zmową mężczyzn”. Do historii przeszła głównie jako literatka, autorka dramatów i powieści. W swoich utworach poruszała drastyczne w tamtych czasach tematy, występowała przeciw pruderii i zakłamaniu. Jej twórczość ma charakter naturalistyczny, uważała bowiem, że ukazywanie „nagiej prawdy życia” we wszystkich jej drażliwych i ponurych przejawach służy celom społecznym.
Największym jej osiągnięciem były satyryczne komedie obyczajowe (Żabusia, Ich czworo, Moralność Pani Dulskiej, Pani Maliczewska, Skiz), w których demaskowała obłudę moralną mieszczaństwa. Do najwybitniejszych jej powieści należą: Przedpiekle, Sezonowa miłość, Kobieta bez skazy.
Moralność pani Dulskiej
Komedia G. Zapolskiej, powstała w 1906 roku, nosi podtytuł Tragedia kołtuńska. Jej akcja rozgrywa się na początku XX wieku we Lwowie w środowisku miejskim, w typowej mieszczańskiej rodzinie. Problematyka komedii dotyczy moralności tej grupy społecznej. Najważniejszą osobą w sztuce jest Aniela Dulska, wszechwładnie panująca w domu, terroryzująca otoczenie i kierująca życiem wszystkich domowników.
Dzierży w swych rękach los dwóch dorastających córek, Hesi i Meli, syna Zbyszka oraz męża, mężczyzny całkowicie zawojowanego i podporządkowanego swej żonie. Pani Dulska uważa się za osobę „porządną”, a swój dom za ostoję „porządnej” moralności.
Zobacz też : Kierunki literackie i artystyczne
Ale ta moralność pozostawia wiele do życzenia. Dulska wymawia mieszkanie lokatorce, która sprowadziła na dom „publikę” -próbowała popełnić samobójstwo, gdyż dowiedziała się o zdradzie męża ze służącą. Pani Aniela nie tylko nie współczuje tej kobiecie, ale ma jej za złe wywołany skandal. Według Dulskiej bowiem wszystko to, co dzieje się w domu, nie może wyjść poza jego mury. „Na to mamy cztery ściany i sufit, aby swoje brudy prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział” - mówi.
W domu mogą dziać się różne rzeczy, niekoniecznie czyste moralnie, ale jeśli nikt o nich nie wie, wszystko jest w porządku. Chcąc zatrzymać syna w domu i nie pozwolić na wydawanie pieniędzy w kawiarniach, matka przymyka oczy na jego romans ze służącą Hanką.
Kiedy ów związek zaowocuje ciążą dziewczyny, w obawie przed skandalem, Dulska chce wyrzucić służącą z domu. Zbyszko unosi się honorem, nieudolnie próbuje przeciwstawić się „kołtuństwu” i proponuje pokrzywdzonej małżeństwo, ale Dulska potrafi skutecznie wybić mu ten pomysł z głowy. Nie obchodzi jej los Hanki ani nawet syna, boi się jedynie skandalu i tego, co powie ludziom, gdy zapytają ją o pochodzenie społeczne synowej.
Nawet gdy trzeba zapłacić za krzywdę dziewczyny, targuje się o każdy grosz. Jest bowiem Dulska skąpa do niemożliwości. Mężowi wydziela cygara i pieniądze, oszczędza na przejazdach córek tramwajem, nie remontuje mieszkań lokatorów. Po domu chodzi ubrana niestarannie, eleganckie stroje zakłada jedynie do wyjścia na ulicę. Nie ma żadnych potrzeb kulturalnych, krytykuje czytanie gazet i chodzenie do teatru.
Centrum jej zainteresowań stanowi jedynie kamienica i własne mieszkanie. Źle wychowuje dzieci. Rozpieszcza syna, uczy go próżniactwa i wygodnictwa. Córki posyła na pensję, lekcje tańca i gry na fortepianie, bo tak wypada, ale nie interesują jej problemy dziewcząt. Uczy kłamstwa i fałszu.
Zobacz też : Leopold Staff - liryka modernistyczna
Mimo, że obstaje za moralnością, przymyka oczy na „działalność” jednej z lokatorek, a pieniądze od niej przeznacza jedynie na podatki. Domem tej dziwnej rodziny całkowicie zawładnęła „dulszczyzna” (filisterstwo i kołtuneria). Nikt nie może się jej przeciwstawić.
Zdominowany całkowicie przez żonę Dulski wcale nie odzywa się, posłusznie poddaje się narzuconym mu formom. Na godną następczynię mamusi rośnie Hesia. Potrafi ciągnąć korzyści z kłamstwa i fałszu. Źle traktuje służącą, śmieje się z naiwności Meli, nikogo nie szanuje. Druga córka jest bardziej wrażliwa i szczera, ale naiwna i jeszcze nic nie może zrobić. Zbyszko całkowicie poddaje się kołtuństwu matki, bo tak mu wygodnie. Matka wszystko za niego załatwi i rozwiąże.
On wprawdzie zdaje sobie sprawę ze swego tchórzostwa, brzydzi się kołtuństwem, próbuje nawet zbuntować się, ale jest zbyt słaby i niesamodzielny. Fałsz, zakłamanie, pogoń za pieniądzem, zewnętrzne pozory - to główne hasła rządzące rodziną Dulskich. Najważniejsze jest, by świat nie dowiedział się o niczym.
Komedia Zapolskiej to wyraźna satyra obyczajowa o charakterze naturalistycznym. Prezentuje charakterystykę społeczeństwa mieszczańskiego, piętnuje dulszczyznę, hipokryzję, panowanie pieniądza. Autorka pokazuje, że w świecie ludzkim toczy się nieustanna, biologiczna walka o byt. Dulska jako najsilniejsza decyduje o losie innych domowników. Jej obłuda triumfuje. Dulszczyzna musi zwyciężyć.
