Urodziła się w Miklowszczyźnie koło Grodna w zamożnej rodzinie ziemiańskiej. Wcześnie straciła ojca. Wychowywała ją matka, która jedenastoletnią córkę oddała na pensję Sakramentek w Warszawie. W 1858 roku Eliza wyszła za mąż za Piotra Orzeszkę i zamieszkała w jego majątku w Ludwinowie. Tam zainteresowała się problemami społecznymi, szczególnie życiem chłopów.
Intensywnie dokształcała się i organizowała - skromne wprawdzie - nauczanie dzieci chłopskich. Brała też aktywny udział w pracach przygotowujących powstanie styczniowe. Była obecna przy przejmowaniu przez Romualda Traugutta dowództwa nad oddziałami powstańczymi w Kobryńskiem. Gdy walki objęły tereny, gdzie mieszkała, zorganizowała w Ludwinowie szpital polowy.
W jej dworze ukrywał się po klęsce Traugutt, potem pomogła mu przedostać się do Warszawy (przewiozła go swą karetą przez tereny zajęte przez wroga, tłumacząc patrolom, że wiezie do lekarza chorego kuzyna).
Piotr Orzeszko za udzielanie wsparcia powstańcom został zesłany. Orzeszkowa wróciła do rodzinnego domu, a po sprzedaży zadłużonego majątku przeniosła się do Grodna, gdzie musiała szukać sposobów zarobkowania. Na ten okres przypada jej debiut literacki. Pisała szybko i dużo, lecz jej pierwsze utwory, raczej o niskim poziomie literackim i intelektualnym, spotkały się z negatywną oceną krytyki.
W 1866 roku ukazał się Obrazek z lat głodowych, w którym autorka przedstawiła niedolę chłopów. W tym samym roku światło dzienne ujrzały powieści Pan Graba i Cnotliwi. Problem emancypacji kobiet poruszyła pisarka w powieściach Ostatnia miłość (1867) i Pamiętnik Wacławy (1871). Dopiero powieść Marta (1873) i broszura Kilka słów o kobietach przyniosły jej rozgłos i wysunęły Orzeszkową na czoło polskiego ruchu feministycznego.
Zobacz też : Bolesław Prus "Emancypantki"
Sukces europejski przyniosła pisarce powieść Meir Ezofowicz - społeczno-obyczajowy obraz wyizolowanej od świata, małomiasteczkowej ludności żydowskiej. Orzeszkowa dostrzega w niej kult tradycji i głęboką żarliwość religijną, solidarność i więź rodzinną. Te wartości zostały jednak skażone przez fanatyzm religijny, wrogość wobec nieżydowskiego otoczenia i odrzucenie zdobyczy nowoczesnej nauki.
Walkę przeciw konserwatywnym poglądom rabina Teodrosa podejmuje tytułowy bohater, „duch szlachetny, zbuntowany przeciw niesprawiedliwościom wszelkim, duch aż do rozpaczy stęskniony za swobodą i wolnością.” Ponosi on klęskę i zostaje wydalony ze społeczności żydowskiej, ale jego dążenia znajdują poparcie wśród młodego pokolenia.
Autorka przedstawia w powieści życie Szybowa wszechstronnie i autentycznie, z dbałością o prawdziwość realiów obyczajowych (napisanie utworu poprzedziły studia nad historią i kulturą oraz obserwacja życia Żydów). Od tematyki żydowskiej przeszła Orzeszkowa do tematyki chłopskiej. Powstał wtedy cykl Wielkie obrazy i sceny, w skład którego weszły powieści: Niziny (1885), Dziurdziowie (1885).
Bohaterką Nizin jest wyrobnica folwarczna, matka nieślubnych dzieci i nieszczęśliwa ofiara oszustw. Okazuje się ona matką kochającą swoje dzieci, wybaczającą im winy, pełną kobiecej godności i poczucia spełnionego obowiązku. Z kolei w utworze Dziurdziowie odsłania pisarka zgubne skutki zabobonu. Pokazuje chłopską mentalność, poddanie władzy przesądów, żądzę posiadania, indywidualne motywy niechęci i wrogości. Obie powieści stanowią dojrzały etap twórczości Orzeszkowej.
Najambitniejszym i najstaranniej przemyślanym dziełem pisarki jest powieść Nad Niemnem (1888), stanowiąca obraz społeczeństwa polskiego po klęsce powstania styczniowego. To właśnie w tym utworze ujawnił się w pełni talent Orzeszkowej w pokazywaniu złożoności problemów nadniemeńskiej, średniozamożnej szlachty. Autorka przedstawiła kult pracy, umiłowanie tradycji patriotycznych oraz dążenie tamtejszej społeczności do utrzymania majątku jako jedynej możliwej formy zachowania polskości.
Zobacz też : Eliza Orzeszkowa "Nad Niemnem"
W roku 1889 pojawia się powieść Cham. Jest to utwór psychologiczno-obyczajowy osadzony w realiach i krajobrazie dziewiętnastowiecznej wsi nadniemeńskiej. Główny bohater to prawy i wielkoduszny rybak, tytułowy „cham”, który pragnie wydobyć z upadku moralnego swą żonę, ofiarę deprawującego wpływu miasta i patologicznych cech własnej osobowości. Autorka ukazuje siłę i głębię uczuć „chama”, daje wnikliwe studium chłopskiego bohatera, i tworzy wzruszającą opowieść o ludzkich namiętnościach.
Po roku 1894 (Orzeszkowa wychodzi za mąż za Stanisława Nahorskiego) autorka Nad Niemnem zajęła się z wielką energią pracą społeczną, między innymi wychowaniem dziewcząt, dla których założyła we własnym domu tajną, nielegalną szkołę. Po nagłej śmierci męża długo nie mogła powrócić do równowagi ducha, zajmowała się jedynie tłumaczeniami. Ostatnim jej osiągnięciem jest cykl nowel Gloria victis (1910), w którym wraca do czasów swego dzieciństwa oraz do wydarzeń powstania styczniowego.
Działalność publicystyczna i literacka Orzeszkowej zasługuje na wysoką ocenę ze względu na interesującą problematykę. W swoich artykułach zajmowała stanowisko przeciwstawne romantyzmowi. Od literatury żądała prawdopodobieństwa życiowego, realizacji aktualnych idei i założeń pozytywizmu, a przede wszystkim walki ze złem społecznym.
W nowelach i powieściach poruszała problemy aktualne, choć nieraz bulwersowała tym opinię publiczną. Do wykazu interesujących ją tematów należą: wychowanie młodych, prawo kobiet do wykształcenia i pracy, miłość, małżeństwo i rodzina, sytuacja społeczna kobiety niezamężnej, sprawy zawodowe kobiet, losy nieślubnych dzieci.
Pisała przecież: „Wychowanie umysłowe kobiety nie tylko zdobycie męża i możliwość błyszczenia powinno mieć na celu, ale zadaniem jego jest uczynić z kobiety przede wszystkim człowieka, człowieka z jasną i szeroką myślą, z uzdolnieniem do pracy i z mocą do samoistnego życia.
Zobacz też : Motywy literackie - Walka
