Konstrukcja tego wątku została przez autora skomponowana w sposób niezwykle staranny. W pierwszym tomie bohater zdobywa kolejne szczeble sukcesu na gruncie majątkowym, towarzyskim i w staraniach o rękę panny. Punktem zwrotnym jest demonstracyjny wyjazd Wokulskiego do Paryża spowodowany kryzysem psychicznym.
Potem następuje powrót, ulega silniejszej fascynacji miłosnej następny kryzys z powodu sprawy Mollinariego i wreszcie „przejaśnienie” sytuacji - zaręczyny. Podsłuchana w pociągu rozmowa przynosi bohaterowi tragiczne „poznanie” i wywołuje katastrofę - zerwanie, próbę samobójstwa i zniknięcie Wokulskiego. Lalka jest znakomitą powieścią o miłości (dorównującą Pani Bovary Flauberta czy Annie Kareninie Tołstoja), nazywa się ją często powieścią o ludzkiej psychice.
Psychologiczne i społeczne aspekty uczucia bohatera zostają poddane drobiazgowej analizie i wzbogacone dodatkowymi wątkami pobocznymi (np. dzieje nieszczęśliwej miłości stryja Wokulskiego i hrabiny Zasławskiej). Sam Prus określił temat powieści słowami: „przedstawić naszych polskich idealistów na tle społecznego rozkładu”.
W powieści zaprezentował trzy pokolenia idealistów: politycznego - starego subiekta Rzeckiego, maniaka bonapartyzmu, uczestnika walk na Węgrzech; idealistę miłości - Wokulskiego, który daje się obezwładnić wyobrażeniu o idealnym uczuciu i ideale kobiety; wreszcie idealistę naukowego - Juliana Ochockiego, młodzieńca "porażonego” ideą nauki, magią wiedzy i nieograniczonych możliwości człowieka.
Lalka roztacza przed czytelnikami obraz społeczeństwa polskiego końca XIX wieku. W ten sposób Prus jawi się nam jako pozytywista i diagnostyk społecznych chorób. Poznajemy niemal wszystkie warstwy społeczne. Arystokrację reprezentuje liczna galeria postaci ujętych najczęściej w sposób satyryczny. Pannę Izabelę, Łęckiego czy księcia charakteryzuje pisarz z ironią i komiczną przesadą graniczącą z karykaturą.
Arystokrację cechuje bowiem „pogarda dla wszelkiej pracy i wszelkich obowiązków”, grupowe poczucie odrębności i wyższości, a przy tym niezaradność, niezdolność do jakiegokolwiek działania, salonowe konwenanse i kastowe przesądy.
Zobacz też : Bolesław Prus - nowelistyka
Szerzy się zepsucie obyczajowe maskowane obłudą i skrupulatnym przestrzeganiem form towarzyskich. Świat arystokracji znajduje się w rozpadzie. Również mieszczanie i burżuazja są poddani ostrej krytyce: nieudolność, ospałość, groszoróbstwo bez pomysłowości i rozmachu to główne wady tej warstwy. Wprawdzie Prus z sentymentem kreśli obraz patriarchalnego sklepu Mincla, akcentuje obowiązkowość i uczciwość Rzeckiego, energię i zdolności Wokulskiego, to brak tu jednak
wyraźnej afirmacji działań mieszczaństwa.
Pisarz przedstawia obraz biedoty miejskiej, przedstawicieli nizin społecznych. Prus wyraźnie sugeruje, że trzeba większych reform i działań ze strony klas rządzących, by sytuację poprawić.
Realizm Lalki, a więc jej przynależność do pozytywistycznych nurtów zauważa się natomiast w dokładnym, niemal „lustrzanym” opisywaniu miejsc, przestrzeni, osób i realiów epoki. Prus pokazuje nam wnętrze sklepu, przedstawienie w Teatrze Wielkim, kwestę wielkanocną w kościele, wieczór w mieszczańskiej piwiarni, salę sądową i ujeżdżalnię; zamieszcza w powieści Łazienki, Królewskie Przedmieście, Służewiec, Powiśle i Nalewki; z realizmem przedstawia elementy stroju, pokój Rzeckiego czy sypialnię panny Łęckiej.
Pilnuje zgodności i prawidłowości czasu. Bohaterów charakteryzuje pośrednio i bezpośrednio, są to postacie „upsychilizowane”, żywe i barwne. Jest więc powieść Prusa dziełem panoramicznym, prawdziwym i wiernym głównym założeniom polskiego pozytywizmu.
Zobacz też : Hasła programowe pozytywizmu
