Szkoła specjalna – wiedza w pigułce

fot. Adobe Stock

Szkoła specjalna zajmuje istotne miejsce wśród współczesnych form kształcenia dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Jednym z najważniejszych czynników funkcjonowania szkół specjalnych, jest wieloletnie doświadczenie w pracy z dzieckiem upośledzonym, ale również odpowiednie przygotowanie samej placówki dla uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych.

Szkoła specjalna - co to jest

Jako podstawowa jednostka organizacji systemu oświaty specjalnej, jest instytucją zajmującą się opieką, wychowaniem, kształceniem, rehabilitacją (rewalidacją), resocjalizacją dzieci, młodzieży i osób dorosłych niepełnosprawnych z zaburzonym zachowaniem.

Cechami ją wyróżniającymi są:

• podmiot oddziaływań – uczeń wymagający specjalnej realizacji potrzeb edukacyjnych,
• zachodzące procesy – oprócz wychowania i kształcenia także rehabilitacja (rewalidacja), resocjalizacja oraz mająca coraz większe znaczenie opieka;
• lepsze warunki kształcenia – mniej liczne klasy, bogate wyposażenie w środki dydaktyczne, specjalne metody pracy oraz specjalistycznie przygotowana kadra pedagogiczna.

Według J. Kwapisz, przez szkołę specjalną lub oddział specjalny należy rozumieć odpowiednio szkołę lub oddział, w którym przebywają uczniowie mający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. Nauczanie to może być zorganizowane także w zakładach opieki zdrowotnej lub zakładzie lecznictwa uzdrowiskowego.

W placówkach tych zapewnia się odpowiednią organizację kształcenia oraz specjalne działania opiekuńczo-wychowawcze (Ustawa z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty, Dz. U. z 1991 roku nr 95, poz. 425, z późn. zm., nowelizacja z dnia 27 stycznia 2012 roku 1a, b).

Rodzaje szkół specjalnych

Szkoły specjalne obejmują swoim zakresem opieki wychowania i kształcenia ucznia niepełnosprawnego na wszystkich etapach edukacji szkolnej. W związku z tym w polskim systemie szkolnictwa funkcjonują:

• szkoły podstawowe specjalne (z wyróżnieniem kształcenia zintegrowanego dla uczniów klas I–III oraz blokowego w klasach IV–VI),
• gimnazja specjalne,
• zasadnicze szkoły zawodowe specjalne,
• licea ogólnokształcące specjalne,
• szkoły średnie techniczne specjalne,
• szkoły policealne specjalne.

Szkoła specjalna - dla kogo

Z. Gajdzica podkreśla, że powszechnie przyjętym wyznacznikiem podziału szkół specjalnych jest rodzaj niepełnosprawności uczniów.

Na tej podstawie wyróżnia się szkoły specjalne dla uczniów:

• z upośledzeniem umysłowym (w obrębie tego typu istnieje jeszcze podział ze względu na stopień niepełnosprawności),
• z wadą słuchu (niesłyszących i słabo słyszących),
• z wadą wzroku (niewidzących i słabo widzących),
• przewlekle chorych, niepełnosprawnych ruchowo (najczęściej są to placówki przysanatoryjne i szpitalne),
• z zaburzonym zachowaniem, nieprzystosowanych społecznie (placówki te znajdują się w zakładach zamkniętych dla osób nieprzystosowanych społecznie).

Placówki specjalne

W zależności od specjalnych potrzeb edukacyjno-wychowawczych oraz rodzaju i stopnia niepełnosprawności dzieci i młodzieży mogą być zakładane i prowadzone następujące placówki specjalne:

• przedszkola,
• sześcioletnie szkoły podstawowe,
• gimnazja,
• szkoły zawodowe i przysposabiające do pracy,
• nauczanie indywidualne w miejscu pobytu ucznia.

Stan placówek specjalnych z uwzględnieniem oddziałów i uczniów niepełnosprawnych na wszystkich etapach edukacyjnych za rok szkolny 2010/2011 opracował Główny Urząd Statystyczny w dokumencie Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2010/2011. Zestawienie danych obrazuje tabela 1.

Tabela 1.
Liczba uczniów, szkół i oddziałów w placówkach kształcących dzieci niepełnosprawne

Źródło: GUS, 2011: s. 153–158, 245.

Ogólna liczba szkół specjalnych (podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych) funkcjonujących w roku szkolnym 2010/2011 wyniosła 2562 placówki, w których działało 10 351 oddziałów specjalnych. W badanych szkołach uczyło się 18 2321 uczniów niepełnosprawnych.

Kiedy dziecko trafia do szkoły specjalnej

Jeśli dziecko w wieku szkolnym dostało orzeczenie o umieszczeniu go w szkole specjalnej, rodzice mogą wymagać od placówki, że obejmie je ona ochroną i zapewni edukację, ale należy przygotować się na to, że nie będzie to standardowy program nauczania. Ustawowym celem szkoły specjalnej jest przygotowanie ucznia do życia w integracji ze społeczeństwem. 

Szkoła specjalna to instytucja realizująca specyficzne zadania edukacyjno-wychowawcze i rozsądnie uwzględniająca indywidualne potrzeby uczniów niepełnosprawnych. Warto jednak podkreślić, że fundamentalnym celem kształcenia specjalnego – niezależnie od stopnia upośledzenia – jest przygotowanie ucznia w miarę możliwości do samodzielnego życia, w którym pełnione role będą harmonizowały z potrzebami jednostki i oczekiwaniami społecznymi.

Taki właśnie cel wyznacza się wychowaniu specjalnemu zarówno w domu rodzinnym, jak i różnego rodzaju placówkach oświatowych, opiekuńczo-wychowawczych i terapeutycznych.

Zadania szkoły specjalnej szczególnie uwypuklają rewalidacyjny charakter tego rodzaju placówek, a do specyficznych celów kształcenia dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną zalicza się:

• korygowanie zaburzonych, usprawnianie niezaburzonych funkcji psychicznych,
• wyrabianie sprawności ruchowych i umiejętności potrzebnych do wykonywania zawodu,
• kształtowanie nawyków i praktycznych umiejętności niezbędnych w życiu społecznym i zawodowym,
• kształcenie właściwej postawy społecznej oraz wpajanie podstawowych zasad kultury życia codziennego,
• wyrabianie samoobsługi i samodzielności w różnych przejawach życia codziennego.

Specjalne sale korekcyjne i terapeutyczne

Infrastruktura szkół specjalnych to szeroko wyspecjalizowana baza klas i klasopracowni, a także pomocy dydaktycznych niezbędnych do wszelkiego rodzaju terapii zaburzeń rozwojowych.

Specyfika tego typu szkół polega na maksymalnym dostosowaniu placówki do potrzeb wszystkich wychowanków i to niezależnie od stopnia niepełnosprawności. Dla potrzeb terapii i rehabilitacji w szkołach specjalnych bardzo często funkcjonują wysoko specjalistyczne sale korekcyjne i terapeutyczne, a mianowicie:

• snozelen,
• sala do stymulacji polisensorycznej,
• sala do rehabilitacji i korekcji wad postawy,
• gabinet logopedyczny,
• gabinet psychologiczny,
• Biofeedback,
• Tomatis,
• sala Integracji Sensorycznej,
• sala do ekspresji plastycznej,
• pracownie ceramiczne,
• klockownie,
• sale do aktywizacji ruchowej poprzez zabawę,
• sale do bajkoterapii itp.

Z myślą o rewalidacji indywidualnej i korekcyjnej tworzy się specjalistyczne gabinety wyposażone w pomoce dydaktyczne i rehabilitacyjne o wysokim standardzie. Uczniowie większości szkół specjalnych korzystają z dostosowanych pracowni: komputerowych, gospodarstwa domowego, krawieckich, stolarskich lub sal typowo przysposobionych do aktualnych potrzeb placówki i wychowanków. 

Wspieranie uczniów niepełnosprawnych to również organizacja pomocy psychologiczno-pedagogicznej, którą gwarantuje się dziecku z mocy Rozporządzenia MEN z dnia 30 kwietnia 2013 roku w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. 2013, nr 0, poz. 532).

Czym są zawodowe szkoły specjalne

Zawodowe szkoły specjalne przygotowują młodzież niepełnosprawną do pracy (bardzo często upośledzoną umysłowo) w zawodach niewymagających wysokich kwalifikacji. Głównym celem tego kształcenia jest nauka posługiwania się podstawowymi narzędziami, a także wyrobienie nawyku pracy i wykształcenie elementarnych umiejętności związanych z wybranym przez ucznia zawodem. Placówki te najczęściej oferują naukę w zawodach: piekarza, cukiernika, ogrodnika, kucharza, malarza – tapeciarza, stolarza – posadzkarza itp.

Kształcenie ucznia niepełnosprawnego w szkole zawodowej specjalnej w zależności od wybranego kierunku nauki trwa dwa lub trzy lata, a praktyczna nauka zawodu odbywa się na terenie placówki w dostosowanych klasopracowniach lub w zakładach pracy. Ukończenie szkoły przez absolwenta uprawnia go do egzaminu z nauki zawodu, który przeprowadzany jest przez Okręgową Komisję Egzaminacyjną. 

Artykuł na podstawie książki B. Grzyb, „Uwarunkowania związane z przenoszeniem uczniów niepełnosprawnych ze szkół integracyjnych do specjalnych”, 2013. Publikacja za zgodą wydawcy. Pierwotnie opublikowany 20.12.2013.

Czytaj także: Jak wspierać dziecko niepełnosprawneZespół Aspergera u dziecka - jak go rozpoznasz?Objawy autyzmu - jak można mieć, pewność, że to to?