Na czym polega bycie rodziną zastępczą?
Rodzina zastępcza, podobnie jak adopcyjna, jest rodziną wychowującą dzieci, których rodzice nie żyją lub nie są w stanie ich wychowywać. (…) dzieci kierowane są do nich przez wydziały zdrowia przy współudziale innych instytucji (np. sądów opiekuńczych, ośrodków adopcyjno-opiekuńczych), a formalną podstawę prawną skierowania stanowi umowa pomiędzy ośrodkiem zdrowia a rodzicami zastępczymi, która określa obowiązki obu stron.
Rodzaje rodzin zastępczych
W ciągu ostatnich kilku lat w polskim systemie opieki nad dzieckiem osieroconym funkcjonowało kilka klasyfikacji rodzin zastępczych. Jedna z nich dzieliła je na:
- rodziny, które na podstawie przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego mogą być zobowiązane do dostarczania środków utrzymania;
- rodziny, które na podstawie przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie są zobowiązane do dostarczania środków utrzymania,
- rodziny (…) realizujące zadania pogotowia rodzinnego (…).
Do końca 2011 r. prawo polskie wyróżniało (…) rodzaje rodzin zastępczych:
- spokrewnione z dzieckiem;
- niespokrewnione z dzieckiem;
- zawodowe niespokrewnione z dzieckiem;
- wielodzietne,
- specjalistyczne,
- o charakterze pogotowia rodzinnego.
Po zmianach zastąpiły je trzy (podobne) kategorie:
- rodzina spokrewniona;
- niezawodowa;
- zawodowa, w tym zawodowa pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego, i zawodowa specjalistyczna (…).
Polecamy: Apel Twojego Dziecka - jak mądrze kochać?
Kto może być rodziną zastępczą?
Funkcje rodzin zastępczych spokrewnionych mogą pełnić jedynie babcie, dziadkowie lub rodzeństwo dziecka, tj. osoby, na których zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym ciąży obowiązek alimentacyjny. W przypadku tych rodzin liczba dzieci wynika z konkretnej sytuacji rodzinnej.
Z kolei w rodzinie zastępczej niespokrewnionej, zarówno zawodowej, jak i niezawodowej, nie może przebywać łącznie więcej niż troje dzieci (do ukończenia 18, lub – przy spełnieniu odpowiednich warunków – 25. roku życia) (…).
Reforma dotycząca systemu opieki zastępczej zakłada zwiększenie odsetka rodzin zastępczych niespokrewnionych, jednak ogólnopolskie badania dotyczące rodzin zastępczych pokazują, że zaledwie 13% rodzin tego typu stanowią rodziny niespokrewnione, w przypadku pozostałych (87%) pokrewieństwa się nie odnotowuje. Proces zwiększania odsetka rodzin zastępczych niespokrewnionych następuje bardzo powoli. Pod koniec 2010 r. w dalszym ciągu większość rodzin zastępczych stanowiły rodziny zastępcze spokrewnione z dzieckiem (82,1% ogółu rodzin zastępczych), dalej rodziny niespokrewnione z dzieckiem (13,8%) i zawodowe rodziny zastępcze (4,1%). W porównaniu z 2005 r. na zbliżonym poziomie pozostała liczba rodzin zastępczych spokrewnionych z dzieckiem (30 882 i 30 704), a wzrosła liczba rodzin zastępczych niespokrewnionych z dzieckiem (z 5022 do 5239), zawodowych niespokrewnionych z dzieckiem o charakterze specjalistycznym (z 29 do 53), zawodowych niespokrewnionych z dzieckiem wielodzietnych (ze 151 do 720) oraz zawodowych niespokrewnionych z dzieckiem o charakterze pogotowia opiekuńczego (z 426 do 514).
Jakie wymagania muszą spełnić kandydaci na rodzinę zastępczą?
Kandydaci do pełnienia funkcji rodzin zastępczych zawodowych, niezawodowych i rodzinnych domów dziecka zobowiązani są posiadać świadectwo ukończenia szkolenia przygotowanego przez organizatora rodzinnej pieczy zastępczej (Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie lub na jego zlecenie przez ośrodek adopcyjno-opiekuńczy bądź inny podmiot). Zakres i forma tego szkolenia mogą być oparte na indywidualnym planie szkolenia w zależności od potrzeb danej rodziny (…). Zmienna dotycząca odbycia szkoleń przez rodziny zastępcze funkcjonujące na terenie Polski jest,(…) w porównaniu do zmiennej pokrewieństwa, stosunkowo mniej zróżnicowana, ponieważ rodzin zastępczych przeszkolonych jest 10 021, a nieprzeszkolonych 17 250 (…).
Funkcję rodziny zastępczej powierza się małżonkom lub osobom niepozostającym w związku małżeńskim, którzy dają rękojmię należytego sprawowania opieki, nie są i nie były pozbawiane władzy rodzicielskiej, nie mają władzy rodzicielskiej ani zawieszonej władzy rodzicielskiej, wypełniają obowiązek alimentacyjny (jeśli dotyczy), nie są ograniczone w zdolności do czynności prawnych, są zdolne do sprawowania właściwej opieki nad dzieckiem (co potwierdzono zaświadczeniami o braku przeciwwskazań zdrowotnych do pełnienia funkcji rodziny zastępczej), nie były skazane prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo, przebywają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz zapewnią odpowiednie warunki bytowe i mieszkaniowe umożliwiające dziecku zaspokajanie jego indywidualnych potrzeb. Przepisy stanowią ponadto, że w przypadku rodziny zastępczej niezawodowej przynajmniej jeden z rodziców musi mieć stałe źródło dochodów (…).
Zobacz także: Czy możesz być rodziną zastępczą?
Pogotowie rodzinne i jego funkcja
W rodzinie zastępczej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego dzieci mogą przebywać do czasu unormowania ich sytuacji, nie dłużej jednak niż cztery miesiące (z możliwością wydłużenia czasu do ośmiu miesięcy w uzasadnionych przypadkach). Rodzina taka może odmówić przyjęcia dziecka tylko w uzasadnionych przypadkach (gdy łączna liczba dzieci przekroczy troje, dziecko jest powyżej 10. roku życia i było doprowadzone przez policję lub straż graniczną) (…). Przyjęcie dziecka doprowadzonego przez policję może nastąpić bez zgody rodziców w sytuacji zagrożenia dobra dziecka (zagrożenie zdrowia lub życia dziecka, jego porzucenie lub niemożność ustalenia tożsamości bądź miejsca pobytu rodziców).
W odniesieniu do rodziny pełniącej zadania pogotowia rodzinnego starosta zawiera umowę o pełnienie funkcji rodziny zastępczej. Funkcji takiej nie mogą pełnić osoby całkowicie niezdolne do pracy. Do umowy tej mają zastosowanie odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące zlecenia oraz przepisy o systemie ubezpieczeń społecznych. Wyżej wymieniona rodzina zastępcza otrzymuje wynagrodzenie z tytułu pozostawania w gotowości przyjęcia dziecka albo świadczonej opieki i wychowania. Jeżeli umowę zawierają małżonkowie, wynagrodzenie przysługuje tylko jednemu z nich.
Specjalistyczna rodzina zastępcza
W kolejnym rodzaju rodziny zastępczej – rodzinie zastępczej specjalistycznej – umieszczane są dzieci z orzeczeniem o niepełnosprawności (…).
Starosta właściwy ze względu na miejsce zamieszkania rodziny zastępczej udziela pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania każdego umieszczonego w niej dziecka. Rodzina zastępcza może zrezygnować z przysługującej pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania dziecka. Pomoc tego rodzaju może być przyznana w części lub w całości w formie niepieniężnej, w przypadku wykorzystania jej w sposób niezgodny z przeznaczeniem lub marnotrawieniem.
Rodzice, których dzieci przebywają w rodzinach zastępczych, są obowiązani do ponoszenia odpłatności z tego tytułu. Starosta wydaje decyzję o wysokości tej odpłatności. Starosta może odstąpić od ustalenia odpłatności na wniosek rodziców dziecka ze względu na ich trudną sytuację materialną lub z urzędu.
Rodziny zastępcze w Polsce
Jeśli chodzi o rozpowszechnienie rodzin zastępczych w polskim systemie pieczy zastępczej, dostępne dane pokazują, że pod koniec 2010 r. działało 37 400 rodzin zastępczych. Niepokojącym zjawiskiem jest to, żeby było ich o 0,3 tys. mniej niż przed rokiem (spadek o 0,7%). Zapewniały one opiekę 74,8% wszystkich dzieci do 18. roku życia korzystających z pieczy zastępczej (pozostałe 25,2% znajdowało się w całodobowych placówkach opiekuńczo-wychowawczych).
Warto wiedzieć: Czy mówić dziecku, że jest adoptowane?
Fragment pochodzi z książki „Rodziny adopcyjne i zastępcze dziecka z niepełnosprawnością” (Wydawnictwo Impuls, 2013). Tytuł, lid, śródtytuły i niektóre skróty pochodzą od redakcji. Publikacja za zgodą wydawcy.
