Modernizm
Modernizm (od francuskiego „moderne” - nowoczesny) cechował się buntem przeciw materialistycznemu spojrzeniu na świat, walką z zacofaniem i egoistycznym mieszczaństwem, jego moralnością i obyczajami. Oznaczał całkowitą rezygnację z naturalizmu i wierności w odtwarzaniu rzeczywistości, głosił natomiast potrzebę swobody i stosowania nowych konwencji.
A. Lange pisał: literatura „ma streszczać całą naszą duszę i całe nasze ciało, całą naszą neurozę i niepokój, szaleństwo i zbytek, naszą melancholię i cynizm, spazmy i rezygnację, pragnienie śmierci, pragnienie złota i miłości - całą naszą istotę i istotę naszego otoczenia.” Modernizm oznaczał więc sztukę „nowoczesną”, odrzucającą tradycyjne pomysły poprzedniej epoki.
Neoromantyzm
Neoromantyzm podkreślał nawiązywanie do romantycznych wartości, m.in. do umiłowania historii, która ma możliwość wydobycia z przeszłości źródła mocy do walki z wrogiem ojczyzny. Istotne miejsce zajmowały również marzenia niepodległościowe i potrzeba czynów. Kładziono nacisk na romantyczną rolę poety i poezji. W życiu kulturalnym odzwierciedlało się to nawiązaniem do kultu Mickiewicza i Słowackiego (setna rocznica urodzin obu wieszczów, sprowadzenie do Polski ich prochów, wydawanie ich dzieł) oraz rozpowszechnianiem dzieł Norwida.
Idąc za romantycznym głosem twórcy modernistyczni potępiali polityczną bierność i oportunizm, społeczny marazm i brak wyższych ideałów pozytywizmu. W utworach zaczął dominować liryzm, stosowano swobodę w doborze gatunków i konwencji.
Zobacz też : Romantyzm
Symbolizm
Symbolizm miał na celu wyrażanie treści niedostępnych rozumowi za pomocą symboli czyli umownych znaków lub motywów. Tylko za pomocą symbolu można było nadać postać lękom, emocjom, śmierci. Symbolizm był sztuką wieloznaczności, ujmowania tego, co niewyrażalne: nieuchwytnych uczuć, ulotnych przeżyć i doznań. Za pomocą symboli oddawano takie pojęcia, jak niebyt, nieskończoność, wolność. Według zwolenników symbolizmu celem poezji jest poznanie idei, tajemnicy bytu. W literaturze europejskiej nurt ten upowszechnił M. Maeterlinck.
W Polsce entuzjastą symbolizmu był Z. Przesmycki, natomiast mistrzem w umiejętnym stosowaniu symboli S. Wyspiański (np. Wesele). U Kasprowicza krzak dzikiej róży symbolizuje egzystencjalne lęki człowieka, u Staffa symbolizm widać w wierszu Deszcz jesienny, Leśmian natomiast łączy fantastykę z ludowością, baśnią i groteską
Zobacz też : Jan Kasprowicz - liryka modernistyczna
Impresjonizm
Impresjonizm (fr. „l’impression” - wrażenie) ściśle łączył się z symbolizmem. Początkowo był stylem w malarstwie. W literaturze oznaczał rejestrowanie niezwykłych i przelotnych momentów, przeżyć, ciekawych scen i epizodów ułożonych luźno, bez przyczynowych uzasadnień. Poeci stosowali zasadę synestezji - środka artystycznego polegającego na pokazywaniu wrażeń zmysłowych: smaku, zapachu, dźwięku, kształtu. Dominuje liryzm, pisarze przemawiają malarskimi prawie obrazami, poeci szokują zmiennością nastrojów, bogactwem kolorystycznych pejzaży,zmysłowym przepychem i radością życia. Echa impresjonizmu odnaleźć można w poezji K. Przerwy-Tetmajera, J. Kasprowicza i prozie S. Żeromskiego.
Dekadentyzm
Dekadentyzm odzwierciedlał nastroje końca wieku. Termin (od francuskiego pisma literackiego „Décadent”) oznacza schyłek, rozpad, pogrążenie się w bezideową i katastroficzną apatię. Był wyrazem pesymizmu, bierności oraz rezygnacji. Dekadenci nie wierzyli w ewolucję, postęp, cywilizację, negowali istnienie wyższego bytu, świat zaś uważali za obszar, w którym człowiek nie może zaznać szczęścia, tylko cierpi, jest nieszczęśliwy i zagubiony.
Poszukiwali dróg ucieczki w alkoholu, narkotykach, wreszcie w nirwanie, pojęciu zaczerpniętym z filozofii Wschodu, a oznaczającym stan niebytu, wtopienia się w duszę wszechświata, uwolnienie od cielesności i życia ziemskiego.
Prekursorem dekadentyzmu był K. Baudelaire (Kwiaty zła), w Polsce kierunek ten reprezentował K. Przerwa-Tetmajer (Koniec wieku XIX, Nie wierzę w nic, Hymn do Nirwany).
