Proza końca XIX wieku na Zachodzie oznacza kontynuację kierunków pozytywistycznych, tj. realizmu i naturalizmu (obok pojawiających się nurtów modernistycznych). Powieść realistyczna ukazuje w sposób prawdziwy i realny życie człowieka, jest według Stendhala „zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu”.
Natomiast powieść naturalistyczna przedstawione losy bohaterów traktuje jako eksperyment, eksponuje biologiczny wymiar ludzkiego życia, fizjologię, popędy, dziedziczność.
Reprezentantami tych nurtów są: Gustaw Flaubert, Emil Zola, Fiodor Dostojewski, Lew Tołstoj, Guy de Maupassant (ich sylwetki i twórczość zostały szerzej omówione
w dziale Pozytywizm), Tomas Mann.
Gustaw Flaubert
Uważa się go za głównego przedstawiciela naturalizmu francuskiego. Autor takich utworów, jak Szkoła serc, Pani Bovary wyznaje zasadę, aby forma (konstrukcja) powieści wynikała z obserwacji rzeczywistości. To materiał ma kształtować formę, a nie założona z góry idea lub konwencja. Sam narrator powieści usuwa się w cień, on tylko gromadzi, porządkuje i obserwuje, lecz unika ocen i komentarzy.
Emil Zola
Nazywa się go twórcą naturalizmu. Cechy tego nurtu określił w Powieści eksperymentalnej. Według Zoli literatura powinna zawierać dokładny, fotograficzny obraz rzeczywistości. Naturalista to badacz, naukowiec, który opisuje biologiczne i fizjologiczne mechanizmy rządzące światem.
Zachowanie człowieka determinuje instynkt, cechy dziedziczne, środowisko życia, moment historyczny. Dla pisarza-naturalisty nie ma tematów tabu, ma on prawo ujawnić najbardziej intymne i wstydliwe zachowania oraz reakcje z wiernością i dokładnością. Założenia naturalizmu realizuje cykl powieściowy E. Zoli Historia rodziny Rougon-Macquartów oraz trylogia miast: Paryż, Rzym, Lourdes.
Guy de Maupassant
Jest reprezentantem naturalizmu. Pisał o codziennych sprawach i zwykłych ludziach, poruszał drażliwe kwestie związane z fizjologią człowieka. Interesował go problem dobra i zła w naturze ludzkiej, wartość prawdziwego uczucia, rola i siła pieniędzy w życiu człowieka. Bohaterami jego nowel są często prostytutki o dobrych sercach. Podobnie ułożyły się losy bohaterki Baryłeczki. Nieszczęsną kobietę przyzwoite towarzystwo dla obrony własnej skóry popchnęło w ramiona pruskiego oficera, a następnie potępiło. Tematem nowel pisarza staje się normandzka wieś i mentalność chłopów (Pchła), życie drobnych urzędników paryskich (Naszyjnik, Parasol), domy publiczne i prostytutki (Dom pani Tellier, Baryłeczka), opowieści grozy, lęku, obsesji (Strach, Noc).
Fiodor Dostojewski
Pisarz rosyjski podejmujący problematykę psychologiczną, opisuje często okrucieństwo, podłość ludzką, zło, stany niemoralne. Poszukuje odpowiedzi na odwieczne pytania dotyczące dobra i zła. Poddaje swoich bohaterów głębokiej analizie moralnej, stawia ich w sytuacjach, w których trudno im wybrać właściwą drogę i zrozumieć siebie. Główne dzieła Dostojewskiego: Zbrodnia i kara, Idiota, Bracia Karamazow, Biesy.
W Zbrodni i karze bohater morduje dwie kobiety. Autor dokładnie analizuje motywy zbrodni. Zabójca czuje się wybrańcem postawionym ponad tłumy ludzi szarych i przeciętnych. Wiara w nadczłowieczeństwo daje mu pewność, że może egzystować poza dobrem i złem, a więc pozwala na zabijanie ludzi. Widać tu znakomicie inspirację filozofią Nietzschego.
Zobacz też : Liryka modernistyczna
Lew Tołstoj
Rosyjski pisarz, autor powieści: Wojna i pokój, Anna Karenina, Zmartwychwstanie. Podjął próbę odnalezienia drogi ratunku dla świata zagrożonego skutkami cywilizacji.
Charakteryzuje go wrogość wobec osiągnięć nowoczesności, miast, przemysłu, wojny, rewolucji, nawet państwa i Kościoła. Uważał, że zagrażają one indywidualności człowieka, jego moralności i prowadzą do zgubnych skutków.
Jedynym sposobem na przezwyciężenie gwałtu, nienawiści, zbrodni może być droga wzajemnej, chrześcijańskiej miłości oraz wzajemne zrozumienie i pokora wobec losu. Dlatego tak często pojawia się w twórczości Tołstoja nakaz moralnego doskonalenia się.
Tomasz Mann
Pisarz niemiecki, otrzymał nagrodę Nobla za powieść Czarodziejska góra. Jest autorem sagi Buddenbrookowie, powieści autobiograficznej, przedstawiającej dzieje starej, kupieckiej rodziny. Czarodziejska góra to z kolei obraz sanatorium dla gruźlików; wyizolowanego miejsca, w którym przebywają przedstawiciele różnych grup społecznych. Pisarz daje obraz ich konfliktów wewnętrznych, przekonań i poglądów oraz zróżnicowanych zachowań.
Zobacz też : Liryka społeczna
Oskar Wilde
Angielski pisarz, arystokrata, dandys, zasłynął licznymi skandalami. Jest postacią niezwykle kontrowersyjną, „poetą przeklętym epoki” (skazany był na dwa lata ciężkich
robót za homoseksualizm). Twierdził, że sztuka musi być niemoralna. Najsłynniejsza jego powieść to Portret Doriana Graya. Opowiada ona o młodzieńcu i jego portrecie.
Dzięki niesamowitym czarom starzał się portret, natomiast upływ czasu nie dotykał bohatera. Dorian stał się człowiekiem złym i wciąż pozostawał młody i piękny, gdy tymczasem postać na portrecie stała się szpetna. Bohater pociął sztyletem płótno i w ten sposób odwrócił czary: rano odnaleziono zwłoki zasztyletowanego starca i nienaruszony portret pięknego młodzieńca.
