Dlatego mówiąc o przyczynach i okolicznościach tego doniosłego przewrotu, najowocniejszej rewolucji kulturowej w Europie, należy wymienić: polityczne i społeczne, teoretyczne i praktyczne, duchowe i materialne.
Już w XV w. zburzeniu ulegają stare stosunki feudalne, zaczyna się rywalizacja potężnych państw spowodowana czynnikami natury gospodarczej wynikającymi głównie z wielkich odkryć geograficznych pod koniec wieku.
Przede wszystkim następuje kryzys instytucji Kościoła i papiestwa, która traci swe znaczenie polityczne i przewagę religijną.
Dotychczasowa teoria teocentryczna wywyższająca duszę, a poniżająca ciało i wszystko, co z nim związane, ustępuje na rzecz antropocentryzmu - umieszczenia w centrum zainteresowań człowieka i spraw związanych z jego życiem doczesnym.
Przy tworzeniu się tego poglądu niezwykle pomocne okazują się rozwijające się nauki przyrodnicze i humanistyczne, ukazujące prawdziwy świat i prawdziwego człowieka oglądanego oczyma nie wiary, lecz rozumu.
Zamiast dawnej formuły kościelnej „Proch jesteś i w proch się obrócisz” głosi się teraz dumne hasło Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie, nie jest mi obce”.
W ten sposób rodzi się humanizm. Obok niego ważną rolę odgrywa reformacja. Krytyka Kościoła, jego praktyk i doktryn, doprowadziła do ruchów reformatorskich i w rezultacie do wojen religijnych, podziałów między ludźmi, tworzeniu się nowych odłamów religii. Wynalezienie druku i w ten sposób rozpowszechnienie piśmiennictwa ma w tym procesie swój duży udział (np. rozprowadzenie dużej ilości tez Marcina Lutra).
Zobacz też : Poznaj myślicieli renesansu
Wreszcie dzięki odkryciom geograficznym wyjście poza granicę swego kraju i penetracja nowych obszarów wpływa na zmianę ludzkiego sposobu myślenia. Wyprawy przynoszą dochody, zwozi się bogactwa i egzotyczne towary, rozwija się handel, miasta, bogaci się kupiectwo, mieszkańcy pragną przepychu, strojów, pałaców, mogą finansować artystów, interesować się sztuką. Renesans to epoka ludzi przedsiębiorczych.
Powstaje sieć banków, udane inwestycje przynoszą dochody. We Włoszech szczególnie rozwija się Florencja, delikatna wełna florencka dobrze się sprzedaje w Europie. Zmienia się nawet moda. Ciało ludzkie zostaje docenione, widzi się w nim wyraz doskonałości, dostrzega piękno.
Docenia się urodę kobiet, które coraz bardziej śmiało odsłaniają swe wdzięki. Jednostka ulega dowartościowaniu, doceniani są artyści.
Pojawia się ideał dworzanina, wykształconego, obytego, pięknie mówiącego i dwornego wobec dam. W rezultacie w renesansie przewartościowaniu ulegają wszystkie dziedziny życia ludzkiego, a miejsce średniowiecznej ascezy i umartwiania się zajmuje radość życia, wiara w człowieka i jego wartość.
Zobacz też : Mikołaj Sęp-Szarzyński - biografia, sonety
