Krótka rozprawa...
Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem (1543) stanowi w dorobku Mikołaja Reja pozycję wyjątkową. W przedmowie „Ku dobrym towarzyszom” autor zapowiada, że przedstawiciele trzech stanów rozmawiać będą o prostych, ludzkich sprawach.
Te sprawy to niedomagania ustrojowe, które dały się we znaki i szlachcie, i chłopom. Pierwszy atak skierowany zostaje przeciw duchowieństwu. Wójt i Pan zgodnie zarzucają klerowi zaniedbywanie obowiązków, chciwość i prymitywizm.
Drwią z obyczajów odpustowych, hałaśliwej liturgii, atakują interesowność księdza chodzącego po kolędzie czy wybierającego co dziesiąty lepszy snopek z pola. Zarzuty poparte są barwnymi przykładami o wrzeszczących kurach, kwiczących świniach czy liczonych na ołtarzu jajkach. Potem Pleban porusza problem urzędów świeckich, mówi o sądownictwie, starostwach, mytach, żupach, sejmie, posłach.
Zarzuca, że sejmy nie podejmują koniecznych uchwał, bo posłowie myślą tylko o prywatnych interesach. Urzędnicy dopuszczają się nadużyć, a sędziowie nie są sprawiedliwi. Pan skarży się na ciągłe ciężary ponoszone przez szlachtę, na sądownictwo i pospolite ruszenie. Wójt sprzeciwia się hazardom, rozrzutności w potrawach i trunkach, niszczącemu zasiewy myślistwu.
Zobacz też : Literatura w języku polskim
Rozmówcy zabierają głos w sprawach , na których znają się, w rezultacie powstaje ostra krytyka trzech stanów społecznych Rzeczypospolitej. Szlachcie zarzuca się rozrzutność, przekupstwo, łakomstwo, próżność wygodnictwo i lenistwo; duchowieństwu - interesowność, chciwość, nieobowiązkowość i lenistwo; chłop zaś czuje się wyzyskiwany przez obie warstwy, biedny i wystraszony kończy dysputę słynną wypowiedzią: „Ksiądz pana wini, pan księdza, / A nam prostym zewsząd nędza.”
Każda z osób dialogu ma swoje racje, a Rej zdecydowanie opowiada się za potrzebą reform. Krótka rozprawa... ma na celu popularyzację aktualnych problemów społecznych. Dzięki zastosowaniu dialogu uniknął autor zbytniego moralizatorstwa, a dzięki znakomitym obrazkom obyczajowym wplecionym swobodnie i naturalnie w tok wypowiedzi osiągnął artyzm utworu.
Do tego należy dodać barwny i żywy język, obfitujący w przysłowia i zwroty przysłowiowe. Dzięki tym walorom utwór należy zaliczyć do arcydzieł polskiej literatury.
Żywot człowieka poćciwego
Dzieło M. Reja propaguje pewien typ osobowości, który ma być wzorcem cnót dla czytelników współczesnych autorowi. Utwór składa się z trzech ksiąg. Księga pierwsza rozpoczyna się opisem stworzenia świata i pytaniem o sposoby wychowania dziecka, a kończy rozważaniami nad wyborem stanu.
W księdze drugiej Rej rozważa problemy ożenku, obowiązki posłów i życie poczciwego szlachcica; omawia niektóre grzechy główne i pochwala życie na wsi. Jest to punkt kulminacyjny dzieła. Poznajemy tu „poczciwego ziemianina”, właściciela dóbr ziemskich wiodącego prawy i spokojny żywot na swoich włościach.
Uroki ziemiańskiego bytowania opisuje Rej bardzo sugestywnie. Przedstawia zajęcia odmienne w każdej porze roku. Razem z autorem doglądamy prac w ogrodzie i polu. W zimowy wieczór cieszymy się ciepłem domowego ogniska i przyjemnościami jedzenia, picia i odpoczynku.
Pisarz widzi rozkosze wszystkich pór roku, traktuje je w sposób utylitarny, od człowieka żąda akceptacji praw natury i w zgodzie z nią dostrzega gwarancję szczęśliwości. Hasłem naczelnym życia człowieka poczciwego jest: „Używaj, miła duszo, masz wszystkiego dobrego dosyć”. W księdze trzeciej, poświęconej wiekowi sędziwemu, autor wyraźnie podkreśla, że starość to nie lęk przed śmiercią, lecz radość z dzieci i wnuków, przyjemności dobrej książki i spokojne oczekiwanie kresu swych dni.
„Człowiek poćciwy” nie jest ideałem, to wzór raczej przeciętny: szlachcic zwyczajny, ale dobry, uczciwy i rzetelny. Musi znaleźć swoje miejsce w życiu i czerpać satysfakcję z własnej pracy. Cieszy się życiem, codziennymi zajęciami, jest pełen umiaru, powściągliwości, chociaż lubi dobrze zjeść i korzystać z przyjemności życia wiejskiego.
Zobacz też : Podłoże społeczno-polityczne epoki
