Urodził się we wsi Szymborze niedaleko Inowrocławia w rodzinie ubogiego chłopa jako najstarszy z szesnaściorga rodzeństwa. Dzięki pomocy wiejskiego nauczyciela mógł się uczyć w gimnazjum w Inowrocławiu, cierpiąc przy tym dotkliwy niedostatek, marznąc i nie dojadając. Tylko upór, poświęcenie i pragnienie zdobycia wykształcenia pomogły mu przetrwać lata nauki.
Tuż przed maturą został wydalony ze szkoły, ponieważ naraził się jednemu z niemieckich nauczycieli. Maturę zdobył dopiero po kilku latach usilnych starań. Wyjechał potem na studia do Lipska, ale z powodu braku środków do życia wrócił do Wrocławia i tam kontynuował studia literackie i filozoficzne.
Związał się z kręgiem młodzieży demokratycznej, stanął do walki z akcją wynaradawiania ludności śląskiej, pisał artykuły o życiu ludności polskiej na Śląsku. Pierwsze utwory literackie (Synowie ludu, Naśladowanie z Shelley’a) zawierają żarliwy protest przeciw gnębieniu ludu i wezwanie do walki o wyzwolenie.
W 1887 roku zostaje aresztowany za swą działalność publicystyczną i przez pół roku przebywa w pruskim więzieniu. Potem wyjeżdża na dłużej do Lwowa. Współpracuje tam z „Przeglądem Społecznym” i „Kurierem Lwowskim”. W 1888 roku powstaje cykl sonetów Z chałupy, w których z przejmującym realizmem przedstawia dramat chłopskiej doli na tle wiejskiego krajobrazu.
Również sprawom chłopskim poświęcone są następne tomy poezji: Z chłopskiego zagonu (1891) i Anima lachrymans (1894) oraz wiersze cyklu Obrazki, typy i gawędy, poemat Wojtek Skiba i napisana pod koniec życia Księga ubogich (1916). Twórczość ta, przesycona pasją społeczną, pragnieniem walki ze złem, stanowi najbardziej buntowniczą część spuścizny poety, który sam poznał cierpienie krzywdzonego ludu i pokochał piękno ojczystej przyrody.
Zobacz też : Kierunki literackie i artystyczne
Na lata dziewięćdziesiąte przypada „odkrycie gór” przez poetę. Stanie się odtąd piewcą ich wielkości i piękna. Rezultatem tego zauroczenia są cykle: Z Alp, Z Tatr, Nad przepaściami (zawarte w zbiorze Krzak dzikiej róży - 1898). Z utworów tych przebija mistyczne zamyślenie nad potęgą boską, groza i lęk przed śmiercią i nicością, podziw dla piękna natury.
Wyrazem filozoficzno-mistycznych poszukiwań i przeżyć wewnętrznych poety są, powstałe w latach 1899-1901, Hymny. Podmiot liryczny buntuje się w nich przeciw cierpieniu i nędzy człowieczej, oskarża Boga o zło istniejące w świecie, o obojętność na łzy i krzywdę.
Rewolucja 1905 roku pobudziła Kasprowicza do napisania wierszy Warszawianka i Trzeba nam wiary, które wzywały patriotów do walki z wrogiem, a także poematu prozą O bohaterskim koniu i walącym się domu (1906), który stanowi ostrą satyrę na imperializm, militaryzm i kapitalistyczny ucisk. Nadal jednak w twórczości Kasprowicza dominuje głęboki związek z ludem. Powstają następne utwory poświęcone temu tematowi: Ballada o słoneczniku (1909), Pieśń o Burmistrzance, Pieśń o Waligórze.
We Lwowie w życiu Kasprowicza nastąpił okres względnej stabilizacji. Poeta zdobywa sławę, niezależność materialną, a od 1909 roku obejmuje katedrę literatury porównawczej przy Uniwersytecie Lwowskim. Po rozejściu się z pierwszą żoną, Jadwigą z Gąsowskich (poślubiła ona Stanisława Przybyszewskiego) żeni się poeta z Rosjanką, Marią Dunin, która stanie się wierną towarzyszką jego życia i strażniczką pośmiertnej sławy.
Okres wojny spędza w Poroninie. Rezultatem samotnych wędrówek górskich są piękne liryki zapowiadające ostatnią fazę twórczości, oraz dramat-misterium Marchołt (1913). W 1915 roku wraca do Lwowa, piastuje nawet godność rektora tamtejszego uniwersytetu (1921-1922), w ostatnich latach życia wycofuje się z działalności pedagogicznej i osiada z żoną w Poroninie, w domu nazwanym Harendą, oddając się poezji, rozmyślaniom i kontemplacji umiłowanej przyrody tatrzańskiej.
Ostatnie jego dzieła to zbiory: Księga ubogich (1916), Mój świat (1926), Pieśni na gęśliczkach i malowanki na szkle (1926). Twórczość poetycka Kasprowicza nie jest jednolita, można zauważyć wyraźnie trzy etapy różniące się założeniami, filozofią i typem utworów:
- pierwszy etap - dominacja tematyki społecznej, obrazów nędzy wsi i trudnej doli chłopa (wiersz W chałupie, cykl sonetów Z chałupy).
- drugi etap - przełom modernistyczny, od 1898 r., odejście od tematyki społecznej, dominacja symbolizmu i ekspresjonizmu, bunt przeciw Bogu i nuta katastroficzna (Krzak dzikiej róży, Hymny).
- trzeci etap - postawa franciszkańska, pogodzenie się z Bogiem, uwielbienie piękna przyrody, kult prostego człowieka (Hymn św. Franciszka z Asyżu, Księga ubogich, Chwile, Mój świat).
Zobacz tez : Kazimierz Przerwa-Tetmajer - biografia
