Utwór opowiada o prześladowaniach pierwszych chrześcijan w Rzymie za czasów rządów Nerona. Swą powieścią Sienkiewicz włączył się w ogólnoeuropejską dyskusję na temat katolicyzmu i światopoglądu pozytywistycznomaterialistycznego.
Napisanie Quo vadis poprzedziły dogłębne studia historii Rzymu i chrześcijaństwa, o czym świadczy przedstawione w powieści, bogate tło społecznoobyczajowe, uczty, uroczystości i orgie na dworze cesarskim, pożar Rzymu i pochodnie Nerona, nabożeństwa w katakumbach i igrzyska cyrkowe.
Pisarz zadbał o staranną rekonstrukcję rzymskiej kultury materialnej. Świat cesarstwa przedstawił znacznie dokładniej i z większą plastycznością niż świat chrześcijański.
Do dzieła wprowadził jedynie postacie apostołów Piotra i Pawła, ich równoległą działalność i jednoczesną, choć w innych miejscach Rzymu, śmierć. Piotr zostaje w powieści ukrzyżowany między Wzgórzem Watykańskim a cyrkiem Nerona, Paweł ścięty na drodze do Ostii.
Właśnie z dziejów Piotra wywodzi się tytuł utworu Sienkiewicza. Według chrześcijańskiej legendy uwięziony Piotr wyswobodził się z ciemnicy i wyszedł za mury miasta.
Tam spotkał Chrystusa dźwigającego swój krzyż. Apostoł zapytał: „Domine, quo vadis?” (Panie, dokąd idziesz?) Zbawiciel odparł: „Przychodzę, bym był powtórnie ukrzyżowany”.
Wówczas św. Piotr wrócił do Rzymu i poniósł śmierć na krzyżu. Na miejscu spotkania zostały na głazie ślady stóp Pańskich, w tym miejscu został zbudowany (istniejący do dziś) kościółek o nazwie Domine quo vadis.
Zobacz też : Sentencje łacińskie
Głównymi bohaterami powieści Sienkiewicza są postacie historyczne: cesarz Neron, jego żona Pomponia Grecyna, nauczyciel Nerona Seneka oraz kilkoro osób z dworu cesarskiego. Drugą grupę stanowią postacie fikcyjne: Marek Winicjusz i Ligia, Petroniusz, Ursus - potężny siłacz, niewolnik, obrońca Ligii. Wątek miłosny rozgrywa się na tle wydarzeń historycznych: prześladowań chrześcijan, wzrastania i utrwalania się nowej wiary, jej ofiary i zwycięstwa.
Chrześcijanką jest Ligia, córka wodza jednego z podbitych narodów, na chrześcijaństwo przejdzie Winicjusz, przybysz z podbitej Armenii, zakochany w Ligii i pod jej wpływem całkowicie zmieniający swój światopogląd i zachowanie. Chrześcijanom sprzyja także Pomponia Grecyna, opiekunka młodej dziewczyny, która od żony cesarza pozna naukę Chrystusa.
W wyniku prześladowań piękna, dumna i wierna swej religii Ligia ma zginąć, ale od śmierci ratuje ją Ursus, pokonując groźnego zwierza z przywiązaną do jego grzbietu dziewczyną. Dzieje dwojga zakochanych ludzi zostają doprowadzone do szczęśliwego finału. Natomiast losy innej pary bohaterów, Petroniusza i Eunice, kończą się samobójczą śmiercią obojga.
Odrębny motyw tematyczny to Neron i jego dwór. Sienkiewicz maluje władcę jako tyrana, zbrodniarza, człowieka złego i bezwzględnego (zabijał przecież wszystkich, którzy sprzeciwili się jego szalonej woli, nawet własną matkę), okrutnego pogromcę chrześcijan, inicjatora podpalenia Rzymu i obarczenia wyznawców Chrystusa odpowiedzialnością za pożar; „szaleńca, którego ni woli, ni złości niepodobna było przewidzieć”.
Jego dwór to siedlisko intryg, wyuzdanych uczt i zabaw. Na jego tle pierwsi chrześcijanie jawią się jako ludzie prawi, sprawiedliwi i uczciwi, a ich trwanie w wierze i opór w jej obronie zasługują na miano bohaterstwa. Powieść zyskała światową sławę, dotarła do odbiorców zagranicznych, była kilkakrotnie filmowana. I chociaż zarzuca się Sienkiewiczowi pewne niezgodności z prawdą historyczną, dzieło oddziałuje na czytelników mocniej niż niejeden naukowy podręcznik.
Zobacz też : Hasła programowe pozytywizmu
