Gimnazjum warszawskie ukończył z wynikami raczej miernymi. Wstąpił do Szkoły Głównej, najpierw na wydział lekarski, potem na prawo, wreszcie na filologię.
Ale studiów nie ukończył, zrezygnował z nauki i rozpoczął pracę pisarską. Początek twórczości wcale nie wskazywał na to, że tematem jego dzieł stanie się
historia. Tak jak innych pisarzy pozytywistycznych, interesowały go problemy społeczne.
Zaczął od krótkich form prozatorskich. Nie bez powodu nazwano go jednym z twórców „polskiej nowoczesnej noweli”, czego dowodem były Humoreski z teki Woroszyłły (były to dwie nowele: Nikt nie jest prorokiem między swymi i Dwie drogi).
Dał w nich wyraz swoim zainteresowaniom programem pozytywistów, ostro krytykował pasożytnictwo i nieużyteczność klas wyższych i gloryfikował działalność
ludzi czynu. Zajął się także pracą dziennikarską, pisząc felietony podpisane pseudonimem Litwos. W tym czasie powstały następne nowele: Szkice węglem (1876), Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela (1879), potem Stary sługa, Hania, Selim Mirza. Istotne znaczenie dla twórczości pisarza miał jego czteroletni pobyt poza granicami
kraju. W 1876 roku wyjechał z Polski, odwiedził Francję i Włochy, „zjeździł” nieomal całe Stany Zjednoczone.
Zdobył w ten sposób szeroką wiedzę o społeczeństwach Europy i Ameryki. Nie bez znaczenia było zetknięcie się Sienkiewicza z emigracją polityczną, dawnymi żołnierzami powstań narodowowyzwoleńczych, którzy tradycję patriotyczną godzili z reliktami szlacheckiego obyczaju i charakteru. Wśród nich znalazł pisarz prototyp postaci o cechach rycerza i trapera zarazem - kapitana Ralfa, bohatera opowiadania Przez stepy oraz przykład losów Polaka-emigranta i tułacza - Siellawy, odtworzony w noweli Latarnik. Wynikiem podróży były Listy z Ameryki, Listy z Paryża oraz szereg nowel (oprócz wymienionych wyżej - Za chlebem, Sachem).
Zobacz też : Henryk Sienkiewicz - nowelistyka
Po powrocie do kraju w latach osiemdziesiątych objął Sienkiewicz redakcję dziennika „Słowo”. Ożenił się z Marią Sztekiewiczówną, a to małżeństwo wprowadziło go w krąg tradycyjnej kultury szlacheckiej i wyzwoliło zainteresowania historią. Osiągnięciem literackim tamtego okresu było napisanie Trylogii, na którą składają się: Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski.
Cykl ukazał się w czasie, gdy w rzeczywistości pozbawionego niepodległości kraju wokół dziejów Polski toczyły się na łamach prasy zażarte dyskusje. Wizja historii według Sienkiewicza była w takiej sytuacji bliska zapotrzebowaniu społecznemu na mitologizowanie bohaterów dziejów narodu, spełniała w ten sposób funkcję mobilizującą świadomość narodową („ku pokrzepieniu serc”).
Sienkiewicz nie zamierzał tworzyć powieści „serca i szpady”, w której rzeczywistość historyczna byłaby jedynie pretekstem dla romansu i przygód. Dzięki dokładnym studiom, bogatej lekturze dokumentów, głęboko osadził fabułę w świecie XVII wieku, stworzył iluzję historycznego czasu opartą na mocnych podstawach źródłowych.
Do dziś na temat Trylogii mówi się różnie: z jednej strony jest to fascynująca opowieść o odległej, polskiej przeszłości, o niezwykłych bohaterach szlacheckich, o ludziach, dla których ojczyzna była najwyższą wartością, z drugiej - można jej zarzucić niezgodność z historią, gloryfikowanie szlachty, sprowadzanie ważkich problemów do ram perypetii miłosnych bohatera.
Mimo tych zarzutów Trylogia stanowi znaczące dzieło w literaturze polskiej, przez wiele dziesiątków lat jej wpływ na kształtowanie świadomości narodowej był wielki. Następne lata spędził H. Sienkiewicz na licznych podróżach krajowych i zagranicznych. W 1891 roku wydał powieść Bez dogmatu, w której podjął problem klęski ideałów pozytywistycznych, a trzy lata później ukazała się Rodzina Połanieckich, której bohater to przeciętny dorobkiewicz budujący swoją „małą stabilizację”.
Sukces na miarę światową przyniosła pisarzowi wydana w 1896 roku powieść Quo vadis, za którą w 1905 otrzymał Nagrodę Nobla.
W dziele tym przedstawił obraz starożytnego Rzymu za czasów rządów Nerona i prześladowań pierwszych chrześcijan. Powieść była tłumaczona na wiele języków, popularyzowana w wersji filmowej i teatralnej. (zob. Quo vadis) Swój dwudziestoletni dorobek literacki uświetnił pisarz powieścią historyczną Krzyżacy (1900), w której sięgnął do wydarzeń przełomu XIV i XV wieku, przedstawiając konflikty polsko-krzyżackie zakończone wielką bitwą pod Grunwaldem.
Jubileusz pisarza naród uczcił m.in. kupnem ze składek całego społeczeństwa majątku ziemskiego Oblęgorek, który autorowi Trylogii ofiarowano. Po roku 1900 Sienkiewicz pisał już niewiele. Przed wyjazdem do Szwajcarii, gdzie zmarł, ukazała się powieść W pustyni i w puszczy, utwór dla młodzieży i z młodzieżowymi bohaterami, ale pokazujący rozległą panoramę Afryki, jej problemy polityczne, społeczne i obyczajowe.
Zobacz też : Motywy literackie - Dwór
