fot. Fotolia
Czy zaburzenia psychiczne to część upośledzenia umysłowego?
Mimo że mamy obecnie coraz większą wiedzę na temat osób z niepełnosprawnością intelektualną i zmieniły się na korzyść postawy społeczne w stosunku do nich, to nadal w znacznym stopniu patrzy się na nie przez pryzmat ich mniejszych możliwości poznawczych i przystosowawczych. Ciągle podejmowane są próby przezwyciężenia tego stanu rzeczy przez ukazanie takich osób całościowo.
Przykładem jest opracowana w duchu personalistycznym koncepcja Ziglera. Autor ten proponuje, aby nie tylko patrzeć na osoby z niepełnosprawnością intelektualną przez pryzmat funkcjonowania intelektualnego i zachowania przystosowawczego, ale także analizować inne sfery funkcjonowania, w tym sferę emocjonalną, osobowościowo-motywacyjną, a także ich potrzeby, troski, problemy, jakich doświadczają.
Podobny cel mają też współczesne prace American Association of Intellectual and Developmental Disability – AAIDD [Amerykańskiego Towarzystwa do spraw Intelektualnej i Rozwojowej Niepełnosprawności] nad opracowaniem teoretycznego modelu (inaczej też określanego jako społeczno-ekologiczny lub funkcjonalny) niepełnosprawności intelektualnej. Zgodnie z nim przyjmuje się, że niepełnosprawność intelektualna jest wielowymiarowym stanem ludzkiej egzystencji, który rozpatruje się w relacji do wymogów środowiska.
Wydaje się więc, że współcześnie coraz bardziej staramy się, aby osoby z niepełnosprawnością intelektualną i ich funkcjonowanie analizować dokładniej, precyzyjnie uwzględniając wiele wymiarów egzystencji. Ponadto autorzy prac i teoretycznych, i praktycznych starają się ukazywać więcej podobieństw między osobami z niepełnosprawnością intelektualną a osobami o prawidłowym rozwoju.
W kontekście tych współczesnych podejść do osób z niepełnosprawnością intelektualną nie dziwi fakt, że również inaczej niż kiedyś ujmuje się występujące u nich problemy zdrowia psychicznego.
Dawniej traktowano wszelkie symptomy zaburzeń psychicznych i zaburzeń w zachowaniu jako część upośledzenia umysłowego. Nie stawiano więc odrębnych diagnoz. Gdy rozpoznawano nieprawidłowe objawy behawioralne lub emocjonalne, to przypisywano je niepełnosprawności intelektualnej. Były one jakby wpisane w ten stan funkcjonowania.
Sytuacja ta zmieniła się w latach 80. XX wieku, kiedy zaczęto wprowadzać w literaturze przedmiotu oraz w praktyce klinicznej termin „podwójna diagnoza” (dual diagnosis), czyli współwystępowania u osoby niepełnosprawności intelektualnej i zaburzenia zdrowia psychicznego.
Mimo tych zmian nadal problemy zdrowia psychicznego u osób z niepełnosprawnością intelektualną są stosunkowo mało znane. Poza tym rzadko korzystają one z usług psychiatrycznych lub psychologicznych. Niekiedy też nie są poddawane odpowiedniemu leczeniu. Niewiele też pisze się w specjalistycznych czasopismach o zaburzeniach emocjonalnych czy też zaburzeniach zachowania w populacji osób z niepełnosprawnością intelektualną w porównaniu z populacją generalną. Dotyczy to zwłaszcza problemów u osób z poszczególnymi schorzeniami genetycznymi.
Omawiana kwestia jest ważna, ponieważ często można się spotkać z problemami zdrowia psychicznego u osób z niepełnosprawnością intelektualną. Jest ich nawet trzy–cztery razy więcej niż w generalnej populacji. Ważne jest więc, aby mieć ich świadomość oraz aby je poprawnie rozpoznać i skutecznie leczyć.
Zobacz też: Jak osoby niepełnosprawne umysłowo realizują swoje potrzeby seksualne?
Czym jest „diagnostyczne zaciemnienie” i „psychospołeczne maskowanie”?
Rozpoznanie zaburzeń psychicznych u osób z niepełnosprawnością intelektualną jest procesem złożonym i wydaje się trudniejsze niż w przypadku osób o prawidłowym rozwoju intelektualnym. Spowodowane jest to zarówno fenomenem „diagnostycznego zaciemnienia” lub „psychospołecznego maskowania”, jak i ograniczeniami poznawczymi, trudnościami w komunikacji, a także czynnikami zewnętrznymi, np. nieodpowiednie kryteria diagnostyczne lub słabsze przygotowanie specjalistów w kierunku diagnozy zaburzeń zdrowia psychicznego w rzeczonej populacji.
diagnostyczne zaciemnienie oznacza przypisywanie występujących u danej osoby nieprawidłowych zachowań oraz nieprawidłowych sposobów doświadczania otaczającego świata, siebie i innych ludzi niepełnosprawności intelektualnej u niej zdiagnozowanej. Nieprawidłowości te są w rzeczywistości objawami psychopatologicznymi i w generalnej populacji byłyby rozpoznane jako określone zaburzenie zdrowia psychicznego. Wydaje się więc, że w pewnych przypadkach diagnoza niepełnosprawności intelektualnej przesłania wszystkie sposoby zachowania i przeżywania.
Z kolei psychospołeczne maskowanie polega na tym, że mniejsze umiejętności społeczne, które posiadają te osoby, a także ich mniejsze doświadczenie życiowe sprawiają, iż objawy zaburzeń, choć takiej samej natury jak u osób o prawidłowym rozwoju intelektualnym, mogą wydawać się mniej złożone, mniej „bogate” i tym samym mniej zauważalne. Specyficzne cechy osób z niepełnosprawnością intelektualną, które mogą utrudniać rozpoznanie u nich zaburzeń zdrowia psychicznego, to ograniczenia wynikające z niższego poziomu rozwoju intelektualnego oraz trudności komunikacyjne.
Przy rozpoznawaniu zaburzeń psychicznych ważne jest oddzielenie charakterystycznych cech niepełnosprawności intelektualnej od objawów zaburzeń zdrowia psychicznego.
Na przykład objawy negatywne w schizofrenii mogą przypominać ograniczenia poznawcze charakterystyczne dla niepełnosprawności intelektualnej.
Trudności komunikacyjne mogą utrudniać zdolność do samoopisu lub do oddania złożoności występujących objawów lub w ogóle osoby są niezdolne do mówienia o swoich zachowaniach i doświadczeniach.
Osoby z niepełnosprawnością intelektualną mogą mieć trudności w zrozumieniu sytuacji oraz pytań diagnosty. Mogą wykazywać wiele nieprawidłowych zachowań lub objawów psychotycznych pod wpływem stresu, dlatego że łatwiej ulegają destrukcji poznawczej pod jego wpływem. Należy też wspomnieć, że pierwotnie istniejące deficyty poznawcze oraz deficyty w zakresie zachowania przystosowawczego zniekształcają symptomy zaburzeń psychicznych, czyniąc ich interpretację trudną. Objawy psychopatologiczne mogą być modyfikowane przez poziom intelektualnego funkcjonowania i przejawiać się w uproszczonej postaci. Przy czym bardziej złożone objawy, np. utrata poczucia sensu życia, mogą w ogóle nie występować. Mogą się za to pojawiać takie, które nie są spotykane lub są spotykane bardzo rzadko w generalnej populacji, np. stereotypie ruchowe lub zachowania samouszkadzające, jedzenie rzeczy niejadalnych. Zjawisko to nosi nazwę podstawowego wyolbrzymiania.
Zobacz też: Jakie jest prawdopodobieństwo urodzenia dziecka z zespołem Downa?
Zachowania charakterystyczne dla młodszych okresów rozwojowych
Osoby z niepełnosprawnością intelektualną mogą wykazywać charakterystyczne dla młodszych okresów rozwojowych, czyli zgodne z ich wiekiem umysłowym, zachowania, takie jak: mówienie do siebie, samotne fantazyjne zabawy lub z wyimaginowanym przyjacielem. Pojawienie się takich zachowań u osoby dorosłej z niepełnosprawnością intelektualną może być mylnie interpretowane jako objaw psychopatologiczny.
U dzieci pojawiające się zachowania problemowe mogą wskazywać na problemy wewnętrzne czy też, innymi słowy, maskować je. Wśród czynników zewnętrznych, które mogą powodować trudności diagnostyczne, można wymienić przede wszystkim słabe przygotowanie specjalistów zajmujących się zdrowiem psychicznym do pracy z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie oraz trudności klasyfikacyjne. Klasyfikacje chorób i zaburzeń psychicznych stosowane dla generalnej populacji mogą być nieadekwatne do osób z niepełnosprawnością intelektualną. Kryteria w nich zawarte mogą nie pokrywać się w pełni z obrazem psychopatologii występującej u tych osób.
Klasyfikacje chorób i zaburzeń psychicznych
W przypadku gdy osoba jest lekko lub umiarkowanie upośledzona, można z większą pewnością stosować klasyfikacje przeznaczone dla generalnej populacji. Są nimi The International Classification of Diseases – ICD-10 [Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób] oraz Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders – DSM-V [Diagnostyczny i Statystyczny Podręcznik Chorób i Zaburzeń Psychicznych].
Natomiast w przypadku osoby z głębszą niepełnosprawnością intelektualną można korzystać z kryteriów diagnostycznych zawartych w specjalistycznych klasyfikacjach, np. Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych w zastosowaniu dla osób dorosłych z trudnościami w uczeniu się/niepełnosprawnością intelektualną DC-LD, a także wydaną przez WHO modyfikację klasyfikacji ICD-10 na potrzeby diagnozy osób z niepełnosprawnością intelektualną – ICD- 10 – Guide for Mental Retardation – ICD-10-MR.
Do określenia nasilenia problemów zdrowia psychicznego zarówno w populacji osób z zespołem Downa, jak i niepełnosprawnych intelektualnie z innych przyczyn służy wiele narzędzi badawczych, m.in: The Psychiatric Assessment Schedules for Adults with Developmental Disabilities – PASS-ADD (Moss i in., 1993), The Developmental Behaviour Checklist – DBC (Einfeld, Tonge, 1992), The Diagnostic Assessment for the Severely Handicapped II – DASH-II (Matson, 1995), Reiss Screen for Maladaptive Behavior (Reiss, 1988), The Assessment of Dual Diagnosis – ADD (Matson, Bamburg, 1998), The Glasgow Depression Scale for Learning Disabilities – GDS-LD (Cuthill i in., 2003), The Self-Report Depression Questionnaire (Reynolds, Baker, 1988), The Mood, Interest, and Pleasure Questionnaire – MIPQ (Ross, Oliver, 2003), Zung Self-Rating Anxiety Scale for Adults with Intellectual Disabilities – SAS-ID (Lindsay, Michie, 1988), The Glasgow Anxiety Scale for People with an Intellectual Disability – GAS-ID (Mindham, Espie, 2003), The Dementia Scale for Down Syndrome – DSDS (Gedye, 1995), The Dementia Screening Questionnaire for Individuals with Intellectual Disabilities – DSQIID (Deb, Hare, Prior, 2007), Rivermead Behavioural Memory Test – RBMT-C (Wilson, Ivani-Chalian, 1995), Oliver and Crayton Dementia Battery – OCDB (Oliver i in., 1998).
Zobacz też: Rola rodziny w rozwoju psychoseksualnym dzieci niepełnosprawnych umysłowo
Fragment pochodzi z książki „Problemy zdrowia psychicznego u osób z zespołem Downa” autorstwa Ewy Zasępy (Impuls 2014). Publikacja za zgodą wydawcy.
